Le Nozze di Figaro uitstekende nieuwe productie van de Met

Scene uit Le Nozze di Figaro

Veel kijkers waren er niet afgekomen op Mozarts opera Le Nozze di Figaro in de Pathé bioscoop in Tilburg. Is Mozart niet zo populair in deze stad?Het libretto is van Lorenzo da Ponte naar het toneelstuk ‘Le mariage de Figaro’(1784) van Caron de Beaumarchais. De première onder leiding van de componist was op 1 mei 1786 in het Burgtheater te Wenen.

Jammer als u afgelopen zondag niet in de bioscoop was, want er viel volop te genieten van deze nieuwe productie van de bekende regisseur Richard Eyre die veel aandacht besteedde aan de details van de personenregie. Dirigent James Levine zorgde voor een vlotte doorloop van deze opera buffa. Hij gaf alle instrumentengroepen de kans om uit te blinken. De dirigent beschikte over een uitstekende cast van maar liefst elf protagonisten die allen door gecompliceerde verhoudingen met elkaar betrokken zijn bij deze klucht. Niemand kan echt een hoofdrol voor zich opeisen al zijn Suzanna, Figaro, de gravin, de graaf en Cherubino wel dominant aanwezig. Iedere protagonist krijgt van Mozart de gelegenheid om zijn gevoelens te uiten via cavatina’s en dat deden ze voortreffelijk. De verbondenheid tussen de personages krijgt in deze opera nadrukkelijk gestalte door de duetten, terzetten en kwartetten (de ensemblezang). Opvallend is dat Mozart in tegenstelling tot zijn opera seria’s de handeling tijdens het zingen van een aria in deze operabuffa laat doorlopen.

Rokkenjager

Het overbrengen van de beelden vanuit de Met lijkt sneller te gaan dan het sluiten van een huwelijk. Het had tenminste heel wat voeten in de aarde voordat Susanna en Figaro in het huwelijk traden. Dat gebeurde pas tegen het einde van de opera. Voordat het zover was speelden zich merkwaardige tonelen af vol leugens en list in een sjieke woning in Sevilla. Daar wonen graaf en gravin Almaviva met hun personeel. De graaf is de spelbreker. Hij is een rokkenjager en heeft het voorzien op het kamermeisje Susanna die met kamenier Figaro wil trouwen. Almaviva wil terugkomen op een afgeschaft recht dat in adellijke kringen bestond, waarbij het de gewoonte was dat de heer des huizes het recht opeist om ‘de eerste nacht ’ (jus primae noctis) met een vrouwelijke bediende die op het punt staat te huwen door te brengen. Van dit recht deed de adel in Frankrijk eind 18^e eeuw wel formeel afstand maar de graaf wilde met Susanna toch graag nog een intiem rendez-vous. Figaro wil dat voorkomen en zal in de finale van de opera de graaf samen met Susanna en de gravin een lesje geven. In deze opera is sprake van een relatiecarrousel die steeds tot de vraag leidt: wie is wie. Wel spannend!

Protagonisten

De rol van graaf Almaviva werd voortreffelijk gezongen door de bariton Peter Mattei. De Zweed is gespecialiseerd in Mozartrollen. Hij vertolkt een gefrustreerde man die er voortdurend op uit is om jonge vrouwen te veroveren. Wanneer hij ten onrechte vermoedt dat zijn echtgenote hem ontrouw is blijkt hij zijn jaloerse gevoelens niet te kunnen onderdrukken. Graaf Almaviva krijgt het dan verschrikkelijk moeilijk. Hij gelooft dat iedereen tegen hem is. Dat laat hij horen in de 3^e akte met zijn prachtig gezongen aria: ‘Hai gia vinto la causa!’  De gravin beseft dat de gelukkigste tijd van haar huwelijk voorbij is. De Amerikaanse lyrische sopraan Amanda Majeski getuigt daarvan in de beroemde aria ‘Porgi, amor.’  Zij weet van Susanna dat haar echtgenoot Susanna geld wil geven in ruil voor haar gunsten. Omdat haar echtgenoot een jaloers man is en haar zal verdenken van ontrouw wanneer zij alleen wordt aangetroffen met iemand van het andere geslacht, wil zij hem met Susanna een lesje geven en betrappen op zijn overspelige verlangens. Daarom doet zij mee aan een verkleedpartij om hem in een val te laten lopen. In de 3^e akte vraagt ze zich in de aria: ‘E Susanna non vien’ af  of ze aan die valstrik wel mee mag doen. Gelijktijdig hoopt ze dat de graaf zich weer met haar verzoent.

De rol van Figaro is een interessante. Hij is immers de rivaal van de graaf. Bovendien speelt bij hem het politieke klasse bewustzijn van zijn opponent een rol. In de beginfase van de opera spot Figaro heel duidelijk met het feodale recht tijdens een dialoog met Susanna. Ook in de 2^e akte komt hij erop terug tijdens een gesprek met Susanna en de gravin. De Russische bariton Ildar Abdrazakov weet met veel humor en oprechtheid deze rol in te vullen. Hij is een veelgevraagde Russische bas die in 2005 op zijn 25^e jaar debuteerde aan de Scala van Milaan. Hij heeft een fantastisch legato en zijn toneelpresentatie is krachtig en sympathiek.

De rol van Susanna werd voortreffelijk op de planken gezet door de kristalheldere Duitse sopraan Marlis Petersen. Zij is de protagonist die de touwtjes in handen heeft.  Met lieftalligheid, list en energie lost ze problemen op, ze verovert de man die ze wenst en geeft niet toe aan de avances van de graaf. Ook de jonge man Cherubino die haar het hof maakt krijgt bij haar geen kans. Zij spot een beetje met hem en kijkt hem zo nu en dan verbaasd aan.

De rol van Cherubino is een travestierol gezongen door de Amerikaanse mezzo-sopraan Isabel Leonard. Cherubino is een jongeman in zijn puberteitsjaren en voelt zich aangetrokken tot iedereen die een rok draagt. Met Barbarina speelt hij liefdesspelletjes en hij is stapelverliefd op de gravin die alleen maar op een moederlijke manier naar hem kijkt. Ook Susanna ontkomt niet aan zijn hofmakerij. In de door Cherubini gezongen aria in de 1^e akte ‘Non so piu cosa son, cosa faccio’ (Ik weet niet meer wat ik ben, wat ik doe) toont hij zijn zelfbeeld. In de beroemde aria ‘Voi che sapete’ in de 2^e akte getuigt hij opnieuw van zijn onzekere gevoelens. Isabel Leonard (32) kon bij de buigingen rekenen op een stevig applaus. Ook de door mij onbesproken rollen werden ruim voldoende ingevuld.

Gigant

Waarom blijven veel operaliefhebbers weg bij Mozartopera’s? Het is me een raadsel, want wat deze gigant volbracht in deze Figaro-opera is fantastisch: het orkest en de zangers elkaar over en weer laten bespotten. Mozart weet door een fantastische orkestratie de innerlijke gesteldheid van de verschillende personages weer te geven. Het orkest geeft in bepaalde situaties het komische weer terwijl de protagonisten dan bloed serieus tegenover elkaar staan. Knap! Ik heb genoten!

Advertentie

Read Full Post »

Macbeth in de Metropolitan, een topper!

Scene uit Macbeth

Zondag jl zat ik in de bus naar Essen om daar ‘Cosi fan tutte’ te gaan zien en ondertussen konden operaliefhebbers in de bioscoop van Pathé in Tilburg terecht om de reprise van de opera Macbeth van Verdi mee te maken. Ik dreigde dus een van mijn lievelingsopera’s mis te lopen maar ik had geluk, want maandag was er eveneens een reprise in Kinopolis in Antwerpen. Mijn vrienden Peggy van de Laar en haar vriend Jeffry Haverhals, twee jonge dertigers, onervaren operabezoekers, togen op mijn advies naar het Pieter Vreedeplein in Tilburg. Ik had met hen afgesproken samen Macbeth min of meer te evalueren vooral omdat ik nieuwsgierig was hoe een voor hen tamelijk nieuw fenomeen was bevallen. Hier volgt hun reactie de volgende dag.

Peggy: ‘Wij hebben genoten van Macbeth.  Beeld en geluid waren, zoals altijd in de Pathé bioscoop, uitstekend. Dat droeg zeker bij tot het accepteren van een kunstvorm waarmee wij nog niet zo heel vertrouwd zijn. Ik vind een opera soms lang duren maar omdat ik die zondag een klik had met Macbeth genoot ik ervan en was verbaasd hoe vlug de opera al weer voorbij was. Omdat ik goed voorbereid was en sowieso belangstelling heb voor het werk van Shakespeare, kon ik ook dankzij de ondertiteling het werk goed volgen. Jeffrey en ik waren allebei zeer onder de indruk van de zangeres Anna Netrebko. Niet alleen haar zang fascineerde me maar vooral ook haar voordracht. Ook René Pape vond ik sterk zingen. Met zijn basstem was hij een indrukwekkend acterende Banquo.’ Ik was het helemaal met mijn vrienden eens.

Stijlmiddelen

Anna Netrebko debuteerde deze zomer succesvol in München in haar rol als de demonische Lady Macbeth en legde daarmee de basis voor haar verdere ontwikkeling om zwaardere rollen te gaan zingen dan die waarmee zij tot nu toe furore maakte. Verdi vond overigens dat die rol niet gezongen moest worden door een sopraan met een mooie ronde stem. Hij vond dat iedere noot en ieder woord van deze verschrikkelijke Lady ijzig moesten doordringen tot het publiek. Voor Netrebko was het geen reden om haar stem metalig te laten klinken om daarmee Lady’s Macbeth’s mededogenloosheid te projecteren. Misschien zou zij het niet eens kunnen. Zij zette andere stijlmiddelen in zoals enkele agressieve inzetten, stevige accenten en een groot temperament.

Wanneer Verdi nu nog had geleefd en Netrebko’s vertolking desondanks nog te mooi zou hebben gevonden, dan had men hem ook een verwijt kunnen maken, want de melodieën die hij voor haar schreef zijn zo mooi dat je haast vergeet dat je luistert naar een criminele vrouw. Dat werd nog eens benadrukt in de waanzinscène waarin alle herinneringen aan bod kwamen rond de moord op koning Duncan en waarna de Lady sterft.

Netrebko’s prestatie was buitenaards. Het gemak waarmee zij haar coloraturen zong en de wijze waarop zij de dramatische waanzinaria vertolkte, wijzen erop dat zij aan de top van het huidige zangersgilde staat. Het wachten is nu nog op haar eerste Wagnervertolking.

Moordpartijen

Macbeth is de negende opera van Verdi, misschien wel zijn zwartste vanwege de onmetelijke hoeveelheid bloed die moet vloeien om de aspiraties van het kinderloze koningspaar in stand te houden. Moordlust, angst, vergelding en wroeging zijn het gevolg van de honger naar macht van vooral de boosaardige Lady Macbeth, die haar man aanzet tot moord en hem tot waanzin drijft waaraan ook zij zelf in het vierde bedrijf niet ontsnapte. Voor haar echtgenoot heeft zij geen respect. Ze vindt hem een lafaard. De Servische bariton Zejko Lucic wist het karakter van Macbeth goed uit te beelden. Hij toont een angstige door zijn geweten en slapeloosheid gekwelde labiele persoonlijkheid die desondanks niet in staat is om de moordpartijen te stoppen. De angst om het koningschap te verliezen aan de nakomelingen van Banquo als wettelijke troonopvolgers, zoals de geesten voorspelden, leiden noodgedwongen steeds tot nieuwe moorden tot Macbeth zelf wordt gedood.

Lucic gaat met verve en vocaal uitstekend om met de verschillende visioenscènes. Denk aan het feest van het koningspaar wanneer hij Banquo aan het banket meent te ontwaren.

Kleine rol

Deze opera kent geen echt liefdespaar. Verdi koos voor de titelrol daarom geen tenor maar een bariton. Het klonk verfrissend om tijdens de slotfase van de opera de Maltese tenor Joseph Calleja in de rol van de koningsgezinde Schotse edelman Macduff te horen zingen. Deze tegenwoordig alom geprezen tenor hoorde ik lang geleden in Tilburg toen hij nog een onbekende persoonlijkheid was in operaland. In deze uitvoering neemt hij deel aan de strijd tegen Macbeth nadat eerder zijn vrouw en kinderen al werden vermoord door de handlangers van Macbeth. Macduff overleeft en doodt in de finale Macbeth. Hij zet zich in om de zoon van koning Duncan, Malcolm, op de troon te krijgen. Weliswaar een kleine rol voor Calleja maar hij zong hem strijdlustig, als een overwinnaar! Het orkest onder leiding van Fabio Luisi stond garant voor een grandioze Verdisfeer. De solisten kwamen mede daardoor tot uitstekende prestaties. Dat gold ook voor het fantastische, functionele koor van de Met. Denk aan de heksen met hun geheimzinnige voorspellingen en de mannen die Banquo vermoordden. Zij hadden grote invloed op het verhaal van Verdi’s tekstschrijver Maria Piave. Het koor bracht haar boodschappen met veel dynamiek geloofwaardig over. Herinner u de grandioze koorzang met alle protagonisten aan het einde van het eerste bedrijf wanneer de moord op koning Ducan net is ontdekt en vergeet niet het drinklied tijdens het banket en de afsluitende koorzang van de opera waarin soldaten en vrouwen de overwinning op het kwaad (Macbeth) vieren. Geweldig! Verdi werd niet voor niets de koning van de koren genoemd.

Regisseur Adrian Noble koos er voor de opera Macbeth te laten spelen tijdens de Balkanoorlog van de jaren negentig. Niet dat je daar zoveel van merkte behoudens het gebruik van een jeep en wat modern wapentuig in het laatste bedrijf. Heel modern was de uitvoering zeker niet, want het op- en afzetten van een kroon door de monarchen is zie de recente troonwisselingen in Nederland, Spanje en België, not done. In deze uitvoering wel. De opera Macbeth blijkt een krachtige metafoor te zijn voor de onrust en strijd om de macht in deze tijd.

Solist Zeljko Kucic was de enige van de huidige cast die er ook in 2007 bij was. Hij zong toen al de titelrol. Hoe de solisten het er zeven jaar geleden van af brachten weet ik niet, wel dat de toeschouwers nu laaiend enthousiast waren over de huidige solisten. Peggy en Jeffry ook. Die komen nog wel een keer terug.  Ik natuurlijk ook.

Peggy: ‘Dergelijke uitvoeringen zijn uniek en mogen niet uit de stad verdwijnen.’

Read Full Post »

Cosi fan tutte, opera met een happy end?

Scene uit Cosi fon tutte  

Zondag 19 oktober 2014. Vandaag ga ik weer op stap met de Operaclub Nederland. De reis gaat naar het Aalto Theater in Essen. Ik heb er zin in, heb me goed voorbereid door enkele dagen voor het vertrek een dvd opname van het werk uit 1993 te bekijken. Die uitvoering speelde zich af in Napels onder een helblauwe hemel, een aangename temperatuur en in een aan de kust gelegen villa. Een ideaal panorama voor deze opera van Mozart (1756-1791). Mozart wordt door veel mensen ervaren als een componist die muziek schreef waarbij je in een luie stoel op je gemak een boek kunt lezen. Is dat terecht? Dat hangt lijkt me meer af van de lezer dan van de componist. Wie deze opera uit 1790 zonder concentratieverlies op de voet volgt, moet vaststellen dat Cosi fan tutte zich ontwikkelt van een klucht tot een tragedie die niet alleen in Napels maar in iedere andere plaats ter wereld voorkomt met meestal dezelfde consequenties. De partnerruil, gearrangeerd door filosoof Don Alfonso, confronteert de minnenden met een mengeling van gevoelens die nauwelijks te hanteren is. Wie goed oplet zal het niet ontgaan dat Mozart met subtiel spel van vooral de blaasinstrumenten op die gevoelens van melancholie en jaloezie ingaat.

Rotsvast

Natuurlijk was ik benieuwd of regisseur Johannes Schaaf de opera situeert op een andere locatie en in een ander tijd dan librettoschrijver Lorenzo Da Ponte op het oog had. De aanwijzingen lieten niet lang op zich wachten. De uniformen van de soldaten verwezen naar de tijd rond de twee wereldoorlogen in de 20e eeuw. Het decor in de eerste acte toonde een stad aan het water in een heuvelachtig gebied. Al spoedig verplaatste de handeling zich definitief naar het interieur van een huis met twee verdiepingen. Leugen en bedrog werden door Don Alfonso, gezongen door de uitstekende bariton Baurzhan Anderzhanov, ingezet om de protagonisten Ferrando en Guillaume te bewijzen dat vrouwen van vlees en bloed zijn en vreemd gaan omdat ze de verleidingen niet kunnen weerstaan. Nog erger is dat hij vrouwen  collectief over een kam scheert. Cosi fan tutte betekent immers: Zo doen zij allen. De heren, zeker medeplichtig aan het gedrag van hun verloofden, speelden hun rol net als alle andere protagonisten met verve. Vocaal kwam de tenor Michael Smallwood als Ferrando minder goed uit de verf dan zijn collega Martijn Cornet  als Guglielmo. De ontrouwe jonge vrouwen: Dorabella, uitstekend vertolkt door de Nederlandse mezzosopraan Karin Strobos, en Fordiligi door Sharon Kempton kregen het in de loop van de voorstelling steeds moeilijker om uit de armen van hun verleiders te blijven. Kempton sloeg zich dapper door de lastige aria ‘Come scoglio zonder tot een topprestatie te komen. Wat meer kracht was op zijn plaats geweest want in deze aria suggereert  Fordiligi dat ze standvastig is en rotsvast overtuigd van haar trouw. Dat ze van haar voetstuk valt tegen het einde van de opera veroorzaakt grote verwarring bij de vier hoofdrolspelers.

Despina het kamermeisje was de ras-actrice Christina Clark die uitermate geschikt is om de voorstelling meer dynamiek te geven. Ze kreeg bovendien door haar performance de lachers op haar hand.

Wonderen

Cosi fan tutte is een opera giocoso. Hetgeen betekent dat komische momenten toch een serieuze ondertoon hebben en serieuze momenten op hun beurt een komisch element.Het eerste bedrijf is luchtig van aard omdat daarin de protagonisten in een voor hen nieuwe situatie komen die door hun puberachtig gedrag tot komische situaties leidt. Mozarts muziek doet dan wonderen. In het tweede bedrijf worden de consequenties van het uitlokken en realiseren van overspelig gedrag aan het licht gebracht. Mozart gebruikt nu echt langere aria’s waarin de individuele gevoelens van de protagonisten tot uiting komen. De componist gebruikt krachtiger gespeelde  akkoorden en meer recitatieven met orkestbegeleiding, ingezet om de dramatiek meer gestalte te geven.

Cosi fan tutte in het Aalto Theater in Essen is me goed bevallen al was het zeker geen topuitvoering. Interessant is dat de leden van de operaclub het oneens waren over het slot van de opera. De vraag die ik hen voorlegde was of de verloofden zich in de finale met elkaar verzoenden. De helft gaf een bevestigend antwoord hoewel de getoonde lichaamstaal van de twee verloofde stellen dat duidelijk tegensprak. Wellicht was de oorzaak van de onjuiste interpretatie van de finale dat zij Cosi fan tutte eerder zagen in een andere regie, waarin de regisseur bepaalde dat verzoening wel voor een happy end moest zorgen. Het officiële libretto laat de vraag onbeantwoord. Gelukkig maar, dan kan er over de problematiek van deze opera weer eens worden nagedacht.

Read Full Post »

Roméo et Juliette van Gounod, tragische èn lyrische opera

Anna Netrebko en Roberto Alagna in Roméo et Juliette

Voor het laatst zag ik Roméo et Juliette van Charles Gounod (1818-1893) in de Vlaamse Opera in 1995. Ik vond het een bijzonder interessante opera omdat twee wezenlijke elementen van dit werk elkaar doorkruisen. Ten eerste, de vijandige sfeer door de bestaande vete tussen de familie Montecchi en de familie Capuletti en ten tweede, de onstuimige, gepassioneerde liefde tussen Roméo Montecchi en Juliette Capuletti. Verzoening tussen de families in Verona blijkt onmogelijk. Uit het libretto van Jules Barbier en Michel Carré Barbier blijkt niet wat de oorzaak van de wederzijdse haat is. Roméo en Juliette kiezen in een onbewaakt moment voor elkaar. Onvoorwaardelijk, dwars tegen de bestaande en volgens vaste patronen verlopende familietradities in. Ze trouwen in het geheim met de hulp van Frère Laurent terwijl Julliettes’s hand door vader Capuletti voordien al is beloofd aan Graaf Paris. Het gevolg is dat de liefde van de twee geliefden geen enkele kans krijgt. Zij verliezen het gevecht met de families. Roméo en Juliette zullen hun onvoorwaardelijke liefde voor elkaar met zelfmoord bekopen. Deze opera gebaseerd op het gelijknamige werk van Shakespeare is een ware tragedie.

Afgelopen zondag kreeg ik de kans om in de Pathé bioscoop in Tilburg dit drama opnieuw te zien. De uitvoering was een opname van de live registratie van 15 december 2007 afkomstig van de Metropolitan Opera in New York met een zeer aantrekkelijke bezetting.

Onbekommerde Netrebko

Opnieuw ervoer ik het in Parijs in 1867 in première gegane werk als echt Frans. Volgens mij was de componist er veel aan gelegen geen Duitse en Italiaanse invloeden toe te laten. Deze tragische opera is vooral ook lyrisch. Volgens sommigen doet de lichtvoetigheid van de muziek het tragische element wat geweld aan. Er is toch te weinig dramatische muzikale diepgang. Wat meer orkestraal vilein onder de muzikale leiding van Placido Domingo was een uitgesproken wens van een wat jongere bezoeker. Ik voelde wel wat voor haar standpunt, maar ik heb met vele anderen toch genoten van de zeer toegankelijke muziek waarin de protagonisten en vooral de teenagers Roméo en Juliette excelleerden. Mijn belangstelling ging vooral uit naar de prestaties van Anna Netrebko en Robert Alagna. Wie Netrebko de laatste jaren volgt, zal het niet ontgaan zijn dat haar stem wat donkerder kleurt dan voorheen en dat zij lichtere rollen inruilt voor de wat zwaardere. Deze Juliette-rol van nu zeven jaar geleden, duidde daar al enigszins op. Toch is ze ook in deze uitvoering de spontane, terecht jeugdig aandoende Juliette, die onbekommerd is tijdens het met passie uitgevoerde liefdesspel en geen moment moeite heeft haar hoge tonen loepzuiver te etaleren.

Alagna in vorm

Sterzanger Robert Alagna, ingevallen wegens de stemproblemen van Rolando Villazon, was met zijn lichte tenorstem geknipt voor deze rol en in goede vorm. Het Franse repertoire ligt hem sowieso. Hij voelde zich echt in zijn element. Voor de toeschouwers viel er veel te genieten. Het orkest gaf de acteurs alle gelegenheid om het beste uit zich zelf te halen. Er waren bijna belcantoachtige aria’s, lange emotionele duetten, afgewisseld met een geolied zingend functioneel koor. Hoogtepunt was voor mij de scène waarin Netrebko liet zien te beschikken over groot acteertalent nadat ze het gifdrankje kreeg aangereikt door de priester Frère Laurent om te voorkomen dat ze tegen haar wil moest huwen met graaf Paris. In de eenzaamheid van dat moment voltrekt zich haar lot en aanvaardt ze de verschrikking van de schijndood. Ze handelt even aarzelend, maar onmiddellijk daarna vastberaden en sluw. Vol overgave slokt ze het gifdrankje naar binnen. Ze zong en acteerde de daarbij horende aria fenomenaal en kreeg daarvoor een langdurig en welverdiend applaus. Ook het lange melodieuze liefdesduet, een specialiteit van Gounod, tijdens hun geheime liefdesnacht was een van de vele hoogtepunten. Om beurt denken de jonge echtgenoten daarbij steeds de leeuwerik te horen die die dageraad aankondigt, het ogenblik dat ze afscheid moeten nemen om niet betrapt te worden. In het zorgvuldig opgebouwde liefdesduet vinden Alagna en Netrebko elkaar fysiek en muzikaal. De bijrollen werden bevredigend gezongen. Vooral Robert Lloyd verdient een extra pluim als Frère Laurent.

Zoals gebruikelijk stond de Met garant voor een traditionele enscenering met mooie kostuums en decors. De vechtpartijen die zich op het podium afspeelden tussen de  knokploegen van de twee rivaliserende families logen er niet om. Er was kennelijk goed op geoefend. Wel vielen er tenminste twee doden. Ik beleefde een middag met mooie muziek, een hoop liefdes-ellende en een paar knokpartijen. Opera lijkt soms een spiegel van de wereld.

Johan Wolfgang Von Goethe schreef:

Shakespeares stukken draaien allemaal om dat geheime punt, nog door geen filosoof gezien of bepaald, waarop het kenmerkende van ons IK, de vermeende vrijheid van de wil, botst met de noodzakelijke loop der dingen.

Zouden Roméo en Juliette deze stelling van Goethe voor waar hebben aangenomen?

Read Full Post »