Khovansjtsjina, een opmerkelijke productie van David Alden

Scene uit Khovansjtsjina

Afgelopen woensdag was ik in de Vlaamse opera in Antwerpen om de opera Khovansjtsjina van Modest Moesorgski te zien. Uitverkocht was de zaal niet. Wellicht was de lengte van het werk dat bijna vier uur duurt een te grote drempel. Bovendien is de naamsbekendheid van deze Russische opera niet zo groot als die van Boris Godoenov. Onbekend maakt onbemind.

Khovansjtsjina is een complexe opera. Het door de componist zelf geschreven libretto is gekoppeld aan de door hem geïnterpreteerde Russische geschiedenis van de 17^e eeuw. Er is om deze uitvoering te realiseren ongetwijfeld veel energie en repetitietijd gestoken in dit omvangrijke werk waarbij bijna honderd koorleden en elf voornamelijk Russische solisten zijn betrokken. Ze hadden eer van hun werk want de toeschouwers beloonden hen met een langdurig applaus. Voor hun prestaties waren vooral verantwoordelijk de Russische dirigent Dmitri Jurowski en de beroemde regisseur David Alden die, net als zijn tweelingbroer Christopher, besloot op zijn dertiende jaar operaregisseur te worden. David kreeg vooral waardering in Europa door politiek gekleurde opera’s met succes te regisseren. De abonnementhouders van de Vlaamse opera maakten al eerder met hem kennis omdat hij voor dat operahuis ook Peter Grimes van Benjamin Britten regisseerde.

Dreiging

Voor deze nieuwe productie van Khovansjtsjina, die geweld, angst en machtsmisbruik uitademt, waren door Paul Steinberg verschuifbare decorwanden ontworpen die het mogelijk maakten om voortdurend dreigende situaties op te roepen. Vooral de belichting van Adam Silverman hielp daarbij een handje door met slimme schaduwwerking voor een extra sinistere sfeer te zorgen. De Streltsy, gespeeld door het koor van de Vlaamse opera,  profiteerde daarvan want deze door Ivan Khovanski geleide terreurbeweging zaaide voortdurend namens de heersers onrust en paniek onder de bevolking maar had het vooral ook gemunt had op de adellijke groot grondbezitters die ze plunderaars van de schatkist noemden. Het koor vertolkte ook de zogenaamde ongeletterden en oudgelovigen die het moeilijk hadden om te overleven. Die laatste groep besloot in de finale zelfs tot een aangrijpende collectieve zelfmoord door zelfverbranding. Wie van Russische melancholische koren houdt kwam volledig aan zijn trekken. Ze klonken soms terughoudend plechtig, dan weer sterk ritmisch door pittige staccato noten. De door de grote omvang van de decors beperkte speelruimte was voor David Alden geen belemmering om het grote aantal zangers dynamisch te laten acteren. Een groot compliment dus voor Alden maar ook voor de Russische dirigent Dmitri Jurowski die het orkest met vaste hand leidde en er voor zorgde dat niemand van de elf solisten ontspoorde al vond ik wel dat het orkest in bepaalde scènes wat te veel gas gaf. Vooral de blazers meenden enige doofheid waaraan ik lijd te moeten compenseren. Ook de solisten zongen steeds zeer luid wat begrijpelijk was daar ze weinig vriendelijkheid naar elkaar uitstraalden.

Gepassioneerde aria

Er was nauwelijks plaats voor enige tederheid. Een positieve uitzondering was de vergevingsgezindheid en verzoening van Marfa voor haar verloofde de criminele Andrei Khovanski. Het was een moment dat ik koesterde omdat door de keuze van het juiste geluidsniveau de schoonheid en de warmte van haar stem tot haar recht kwam.  Marfa is een zieneres, een gepassioneerde aardse vrouw maar ook overtuigd religieus. De rol werd gezongen door de donker getimbreerde mezzosopraan Julia Gertseva.

Omdat Moesorgski zijn opera achterliet zonder de orkestratie nam Rimsky Korsakov die voor zijn rekening tijdens de première op 21 februari 1886. De Vlaamse opera maakte nu gebruik van de orkestrale versie van Sjostakovitsj uit 1958.

Khovansjtsjina is een werk dat de geweldsgolf in het Rusland van de 17e eeuw weerspiegelt. De plot van de opera is te gecompliceerd om hier uit de doeken te doen en tevens het licht te laten schijnen op de individuele prestaties van de zangers. Toch kan ik niet onvermeld laten de aria uit het derde bedrijf van protagonist Sjaklovity vertolkt door de prachtig zingende bas-bariton Oleg Bryjak. Deze meest gepassioneerde aria van de hele opera  vertelt veel over de individuele beleving van het personage in een land dat bol staat van de spanningen tussen rivaliserende machtshebbers. Het is een lamento over het drama van Rusland. Sjaklovity bezingt zijn zorgen over de toekomst van zijn land maar dat valt dan weer moeilijk te rijmen met zijn wreedaardigheid en cynisme dat volgens het libretto aan de basis ligt van de aanklacht tegen de Khavanski’s. Bovendien brengt deze bojaar de eens zo machtige leider van de Streltsy Iwan Khavanski koelbloedig om het leven. Het is een heel dramatisch en een emotioneel moment uit de partituur dat voorbehouden blijft voor deze intrigant.

Hervormingen

Khovansjtsjina is ook een opera die de spanning weergeeft tussen machthebbers die alles bij het oude willen laten en zij die hervormingen wensen. In het tweede bedrijf ontstaat een verhitte discussie over machtsaanspraken tussen de conservatieve Iwan Khovanski, Dosifej de behoudende leider van de oudglovigen en de hervormingsgezinde westers georiënteerde prins Golytsin, die staat voor afschaffing van de slavernij en religieuze tolerantie. Dosifej is een van de spilfiguren van Moesorgski opera. Eens was hij ook een vorst. Tijdens het overleg met zijn twee gesprekpartners probeert hij beiden te bekeren maar wordt in feite belachelijk gemaakt. Wat een beraadslaging had moeten zijn om de situatie in het land te verbeteren ontaardt in verwijten, laster, geruchten, beschuldigingen, afgunst en strijd om de macht. Rationele argumenten komen niet aan de orde wel een chaotisch einde van het overleg gebaseerd op machtsdenken! Een ontluisterend einde. Het past precies bij deze opera.

Een citaat van dirigent Dimitri Juwowski lijkt mij na het zien van Moesorgski’s werk op zijn plaats: ‘De conflicten uit de opera zijn vandaag heel herkenbaar, denken we aan de enorme spanning tussen christendom, islam en judaïsme. De opera handelt onder meer over de spanning tussen geloof en religie. Er zijn echt gelovige mensen en er zijn anderen die religie gewoon gebruiken voor een welbepaald doel – het verwerven van macht in de eerste plaats.’ Wie herkent dit niet? Khovansjtsjina confronteert ons met de gewelddadigheid in onze huidige wereld. In die zin componeerde Moesogski een tijdloze opera die meer dan de moeite waard was.

U kunt Khovansjtsjina nog bij de Vlaamse opera zien op 8 november in Antwerpen en in Gent op 28, 29, 30 november en 2 december.

Advertentie