Akhnaten, opera zoals ik het zelden zag

decor opera Akhnaten 

In november 2011 zag ik op een groot filmdoek in de Pathé bioscoop live vanuit de Met de opera Satiagraha (1980) van Philip Glass (1937). Nog nooit had ik tevoren een van zijn vijftien opera’s gezien. Ik was die avond zo geïmponeerd door de muziek dat ik mezelf beloofde de eerste beste kans te grijpen om naar een theater te gaan waar een werk van de Amerikaan zou worden uitgevoerd. Zondag 22 februari jl. was het zover. Ik zag in De Nationale Opera van Vlaanderen de opera Akhnaten waarvan de première in 1984 in Stuttgart was. Ik heb er geen moment spijt van gehad. Ik voel me zelfs nu nog enigszins betoverd door de repetitieve patronen van de muziek waarin een mens in trance kan raken. Hoe is het toch mogelijk dat het ontelbare herhalen van een muzikale zin in een superstrak ritme met het toevoegen en weer weglaten van enkele noten je zo kunnen meevoeren in een andere muzikale wereld dan die waar je aan gewend bent? Verveling was niet aan de orde. Soms lijkt de muziek op een gebouw van stenen die zo nu en dan over elkaar heen schuiven. Denk niet dat u ook maar één zangstuk hoort dat doet denken aan een klassieke aria. De melodieën die orkest en zangers laten horen kennen geen aanloop, geen oplopende spanning in het middenstuk en ook geen  explosieve finale die je voelt aankomen. Het Symfonieorkest van Vlaanderen maakte veel gebruik van slagwerk en percussie maar zonder violen (wel altviolen) waardoor de sobere klankkleur van de muziek voor een belangrijk deel werd bepaald door de blazers.

Nieuwe stad

Op het podium was ook van alles te beleven. Er waren dansers en zangers die fragmentarisch de opkomst en ondergang van de dominante Egyptische farao Akhnaten uitbeeldden (1351 tot 1334 v.C. ) Glass’ opera gaat over macht. Als opvolger van zijn vader Amenhotep III werd farao Akhnaten gekroond. De vorst introduceerde een ingrijpende wijziging in de heersende cultuur. De oude traditionele goden mochten niet langer worden vereerd, maar de zonnegod Aton moest worden geëerbiedigd als een unieke god in de gedaante van een zonneschijf die steeds op het hoofd van een danser zichtbaar was. Akhnaten beschouwt zichzelf als de enige zoon en profeet van Aton en profileert zich als godkoning.

De vorst stichtte een compleet nieuwe stad: “Horizon van Aton” en werd aanvankelijk zeer gewaardeerd door zijn onderdanen tot hij zijn band met het volk verwaarloosde en zijn leger niet opgewassen bleek te zijn tegen vijanden die delen van zijn land annexeerden. Een volksopstand na 17 jaar regeren werd de Akhnaten, zijn vrouw Nefertiti en hun zes dochters fataal. De stad werd vernietigd en het einde van het regiem was een feit.

Woontorens

De rol van Akhnaten werd gezongen door de contratenor Tim Mead. Of hij nou echt goed was weet ik niet want zijn ‘ sprekend zingen’ lijkt niet op dat van westerse componisten. De samenzang van vrouwen klonk me niet zo consonant in de oren maar het koor dat het volk vertegenwoordigde maakte grote indruk.  De zich herhalende motieven werden krachtig in een sterk ritme gezongen. Schitterend!

De kostuums van de uitvoerenden waren vervaardigd door Walter van Beirendonck die aan het hoofd staat van de Antwerpse Modeacademie. De protagonisten die bij de koninklijke familie behoorden waren grotendeels in gouden kleding gestoken. Ook anderen droegen met goud geaccentueerde kostuums. Het zag er prachtig uit.

De decors bestonden uit hoge woontorens van de stad “Horizon van Aton”. Ze draaiden dikwijls om hun as waardoor het toneelbeeld er nooit statisch uitzag. Zo werd vermeden dat het werk met zijn sterk meditatief en repetitief karakter een saai toneelbeeld opriep. De beweging van de torens bood de choreografie veel variatie omdat de protagonisten zich aan het dikwijls veranderende toneelbeeld aanpasten. Ook de filmbeelden verlevendigden de scènes.

Trilogie

Akhnaten is de derde opera van een trilogie. Einstein on the Beach gaat over wetenschapper Einstein, Satiagraha brengt de weerstand tegen tirannie door Gandhi in beeld en Akhnaten toont hoe macht corrumpeert en leidt tot verwoesting van een cultuur.

Akhnaten is verdeeld in drie bedrijven. De muziek is in elke acte doorlopend en de scènes volgen elkaar op zonder pauze.  De woorden in de zangteksten zijn afkomstig uit verloren oude talen. De problemen met het vocaliseren daarvan werden opgelost door de ritmen en de intonatie uit een lang vergeten tijdperk te creëren. Een uitzondering is de hymne aan Aton in het tweede bedrijf. Akhnaten drukt daarin zijn diepe persoonlijke emotie en gedachten uit. Daarom wordt de hymne steeds gezongen in de taal van het land waar de opera wordt opgevoerd. Dit keer dus in het Nederlands. Als u kunt, haast u naar Gent waar de opera nog tot en met 10 maart te horen is want Glass’ muziektheater biedt hypnotiserende muziek en poëtische teksten. Te mooi om te laten schieten.

Advertentie

Read Full Post »

De tijd stond stil voor Iolanta

 

Anna Netrebko als Iolanta

Op zondag 22 februari zag ik in de Pathé bioscoop van Tilburg de opera Iolanta van de Russische componist Peter Iljitsj Tsjaikowski (1840-1893). Zijn broer Modest schreef het libretto naar aanleiding van het Deense sprookje ‘ Koning René ’s dochter’ van Henrik Hertz.In 1985 maakte ik voor het eerst kennis met deze opera die op het label Erato werd uitgebracht met in de hoofdrollen niemand minder dan de fantastische Russische sopraan Galina Vichnievskaia en de Italiaanse tenor Nicolai Gedda. Ik was toen al behoorlijk onder de indruk van deze laatste opera van Tsjaikowski.

Tekst

Het werk ging in 1892 in première in het Mariinski theater in Sint Petersburg. Het leek me zeer aantrekkelijk om nu de live uitvoering uit de Met mee te maken vooral omdat operaster Anna Netrebko de rol invulde van de koningsdochter die vanaf haar geboorte blind was. Het leek me dat ze dit goed deed. Toch ben ik daar niet helemaal zeker van. Waarom niet? Door een vermoedelijke technische fout ontbrak de ondertiteling bij de beelden. Ik beschikte ter plekke niet over het libretto en u weet hoe belangrijk de tekst is van een opera. Wagner, Gluck en veel andere componisten wezen er op dat juist de tekst het drama weergeeft. Hoe dat drama door de protagonisten werd weerspiegeld op het podium bleef nu een beetje vaag. Gelukkig kende ik de synopsis en gun ik ieder het voordeel van de twijfel. Ik ben er bijna zeker van dat er goed geacteerd werd. De toegepaste stemkleuring en dynamiek was goed waarneembaar. Zonder ondertiteling blijft echter de het zicht op de nuance en de beoordeling lastig. Over de muziek van deze poëtische opera ben ik enthousiast. Het is heerlijke muziek om naar te luisteren, ook zonder tekst. Het orkest van de Met onder leiding van de Russische dirigent Valery Gergiev speelde voortreffelijk. De Poolse tenor Piotr Beczala, in de rol van Vaudémont als de verliefde tegenspeler van de voortreffelijk zingende Anna Netrebko, liet zien eveneens over uitzonderlijke kwaliteiten te beschikken. Dat is al lang geen verrassing meer. Anna Netrebko bleek een ideale Iolanta. Uit haar spel bleek, dat ze de situatie van een blinde, goed kon inschatten. Aanvankelijk zong ze haar rol wat inhoudend door de onzekerheid van de protagonist over haar eigen identiteit. Zij wist immers zelf niet dat ze gehandicapt was door blindheid die op bevel van haar vader Koning René verborgen moest blijven. De sopraan trok echter alle registers open naar mate de verliefdheid op Vaudémont toenam na diens uitleg over wat licht en kleur is en betekent voor mensen. Vaudémont vraagt Iolanta waar haar ogen voor dienen. Ze geeft een gepast antwoord: ‘Om te wenen. Is dat erg ?  Neen, weet je dan niet dat tranen ons lijden gemakkelijker laat verdragen, zoals na een lenteonweer de gehele natuur frisser ruikt en rijker bloeit.’ Iolanta beseft dat tranen de expressie zijn van menselijke emoties.

Verliefd

Iolanta woont in deze productie niet op een kasteel maar geïsoleerd op het platte land omdat haar vader haar zo wilde beschermen. Slechts enkele mensen zorgen voor haar. Ze heeft weinig contacten. Dat verandert op het moment dat Vaudémont, tegen de wil van de koning haar slapend aantreft. Wanneer ze ontwaakt, raken ze in gesprek en worden op elkaar verliefd. Vaudémont ontdekt dat ze blind is wanneer hij haar vraagt twee rode rozen te geven en ze hem witte overhandigt. Hij vertelt haar dan wat licht en kleur voor hem betekenen. Iolanta wist wel dat ze iets miste in haar leven maar nu beseft ze pas wat. Ze verlangt nu ook te kunnen zien. Het blijkt een voorwaarde om van haar blindheid te kunnen genezen. Ze krijgt therapie van dr. Ibn Hakia. Die werkt. Ze ziet! Op dat moment moet de tijd even voor haar hebben stil gestaan. Er is een moment van wedergeboorte. Een nieuw leven begint voor de prinses. Ze moet wennen aan wat ze ziet. Ze kent wel de stem van haar dominante vader maar heeft even moeite met zijn uiterlijk. Met Vaudémont heeft ze geen moeite. Ze sluiten elkaar in de armen.

De door mij nog niet genoemde protagonisten, de bariton Aleksei Markov als Robert, en Ylya Bannink als Iolanta’s vader Koning Renée kwamen uitstekend voor de dag en maakten indruk met hun prachtige krachtige stemmen.

De decors waren goed verzorgd. Er werd goed gebruik gemaakt van de filmische achtergrond. De opera speelde zich af in een draaibare houten tuinhuis. Een schraal onderkomen voor een prinses. Zelfs zonder tekst was ik blij Jolanda te hebben gezien. Waar liefde al niet toe kan leiden.

Read Full Post »

Publiek tevreden over complexe Fliegende Holländer in CC Jan van Besouw in Goirle

 

In dit theaterseizoen werd mij door de directeur van het Cultureel Centrum Jan van Besouw in Goirle de mogelijkheid geboden om vier operavoorstellingen, voorzien van een korte inleiding, op een groot filmdoek te brengen. Ik koos voor Carmen, Nabucco, Der fliegende Holländer en Madame Butterfly (dinsdag 14 April). De publieke belangstelling was tot dusver boven verwachting. Ik was benieuwd hoe groot die zou zijn op dinsdag 10 februari toen de opera Der Fliegende Holländer van Richard Wagner op het programma stond, een dvd opname uit 2010. Ik merk dat dat er nogal wat weerstand bestond tegen het werk van Wagner. Het zou te zwaar zijn en te lang duren. Toch vond ik dat het er maar eens van moest komen. Misschien zouden mensen hun vooroordelen ten opzichte van de Duitse componist bijstellen. Uiteindelijk waren er 80 mensen naar het CC. Jan van Besouw gekomen die een voorstelling van de Nationale Opera en Ballet uit Amsterdam kregen voorgeschoteld met uitstekende solisten en een even zo uitstekend spelend orkest onder leiding van de in de hoofdstad zo geliefde dirigent Hartmut Haenchen. Der fliegende Holländer biedt een uitstekende mogelijkheid om kennis te maken met het werk van Wagner. Meer dan in de Italiaanse opera is er een belangrijke rol weggelegd voor het orkest en bovendien raakt men vertrouwd met een andere manier van zingen dan de belcantozang. Wagner, die zelf de libretti van zijn opera’s schreef, was in staat muziek en tekst tot een eenheid te smeden, zodat het drama op het podium centraal staat in wat hij noemde zijn Gesamtkunstwerk. In der fliegende Holländer speelt het thema verlossing een centrale rol. Verlossing van wat?

Verlossing

Der Fliegende Holländer is een zeeman die gedoemd is om eeuwig de zeeën en oceanen te bevaren omdat hij eens een godslastering uitsprak, zo vertelt ons de sage van de dichter Heinrich Heine waarop het libretto is gebaseerd. Slechts eens in de zeven jaren mag hij aan land gaan om een vrouw te zoeken die hem eeuwig trouw zal zijn en hem daardoor zal verlossen van zijn kwelling. In het begin van de opera is hij daar nog niet in geslaagd. Hij verlangt naar een thuis, en bedoelt daarmee een trouwe vrouw, waardoor hij de mogelijkheid krijgt om aan land te sterven. Op zee lukte het  niet om zijn doodsverlangen te realiseren. Dankzij de ontmoeting op zee met een andere zeeman, Daland lijkt het einde van zijn ellende in zicht, want de man heeft een huwbare dochter, mooi en trouw, zo prijst Daland haar aan. In ruil voor bergen kostbare sieraden wil Daland zijn dochter Senta wel uithuwelijk aan de zeeman. Het meisje is een spinster, verloofd met een jager. In haar dagelijkse leven vindt ze geen uitdaging. Ze verlangt naar een man die avontuurlijk is en haar meer kan bieden dan de routine van alledag. Senta is al tijden gefascineerd door een schilderij waarop de afbeelding staat van een man die aan haar dromen en in haar fantasie aan haar verlangens tegemoet komt. Wanneer zij later de Hollander ontmoet weet zij dat hij het was die stond afgebeeld op het schilderij. Zij zal hem redden en liefhebben. ‘Het is mijn plicht, ‘ roept ze uit. Op zijn beurt zal de Hollander haar verlossen uit haar eentonig bestaan. Beiden snakken naar adem wanneer zij elkaar voor het eerst in de ogen kijken. Toch zal deze lovestory slecht aflopen. In de finale van de opera hoort de Hollander tijdens een dialoog tussen Senta en haar verloofde Erik dat zij hem ook eeuwige trouw beloofde. De zeeman besluit om zijn relatie met Senta onmiddellijk te verbreken nu hij niet meer kan geloven in haar oprechte trouw. Hij wil onmiddellijk terugkeren naar zee waarop Senta hem toeroept hem eeuwig trouw te willen zijn en aanstalten maakt om hem te volgen. De Hollander kiest het ruime sop en gaat in de storm met zijn schip ten onder terwijl Senta zich met een kloeke duik in de zee werpt de dood tegemoet. Dus toch nog trouw tot in de dood!

Alternatief einde

De Oostenrijkse regisseur Martin Kusej besloot zonder de muziek en de tekst aan te passen om een ander visueel einde van het drama te creëren. Op het moment dat de Hollander besluit terug naar zee te gaan en Senta hem achterna wil snellen, schiet de jaloerse Erik de Hollander dood. Wanneer Senta besluit hem in de dood te volgen, verleidt zij Erik met een gebaar van overgave om ook haar dood te schieten. Zo komen beiden aan hun einde en vinden hun liefdesdood.

Theaterregie

Regisseurs beijveren zich de laatste 15 jaar in om opera’s een nieuw leven in te blazen door ze te actualiseren en in een andere tijd of locatie te plaatsen. Martin Kusej maakt daar gebruik van waardoor er sprake is van een complexe regie. De toeschouwers zien op de twee schepen die elkaar treffen nauwelijks matrozen. Op het schip van Daland zijn ze vervangen door toeristen, die zich aanvankelijk niet zo happy voelen tijdens een storm maar zich later vermaken in een wellness studio. Men waant zich op een luxe cruiseschip waar mensen die goed in hun slappe was zitten hun tijd doorbrengen maar ze hebben ook angst voor vreemde indringers. Zo nu en dan ziet men tussen de afscheiding van twee ruimten mannen rondsluipen waarvan men tenminste de indruk krijgt dat ze in het luxe deel van het cruiseschip willen doordringen. De mannen zien er uit als piraten. Ze dragen zwarte kleding met capuchons en zien er dreigend uit. Enkelen worden terwijl ze rondsluipen over de boot van Daland neergeschoten. Er vloeit bloed. De toeristen hebben er geen oog voor. De mannen laten lang niets van zich horen ook al worden ze in de finale door de toeristen uitgedaagd om een wijntje te komen drinken. Deze Fliegende Holländer heeft door de ingrepen van regisseur Kusej in feite een tweede verhaallijn. Voor de toeschouwers niet zo geheel makkelijk.

Muziek

Het Nederlands Philharmonisch orkest liet zich van zijn beste kant horen. De ouverture werd bruisend gespeeld. Ook de zangers leverden gedegen werk af. En dan het koor. Dat maakte vooral in de slotfase grote indruk tijdens de dialoog tussen het koor van de ‘toeristen’ en dat van de matrozen van de Fliegende Holländer. Prachtig en krachtig!

Senta’s aanbidder, de jager Erik werd door de met heldere stem zingende Marco Jentzsch uitstekend vertolkt. Of deze protagonist zich gelukkig heeft gevoeld met de opdracht van de regisseur om het liefdespaar dood te schieten kan betwijfeld worden. Kapitein Daland, die zonder zijn dochter Senta te raadplegen haar uithuwelijkt aan de Hollander werd door de Engelse bariton Robert Lloyd (1940) met zijn donker timbre overtuigend neergezet.  De Finse bas-bariton Juha Uusitalo was met zijn stentorstem een imponerende Hollander. De ster van de voorstelling was  Catherine Nagelstad. De Amerikaanse sopraan zong haar ballade adembenemend en de expressie van haar gevoelens van onschuld, opstandigheid en wellust voor de Hollander bracht zij met veel nuance, soms met kracht dan weer met verstilling over het voetlicht. Het publiek ging meer dan tevreden naar huis.

Juha Uusitalo als Fliegende Holländer

Read Full Post »

Callas en Netrebko, protagonisten van vlees en bloed

Maria Agresta als Elvira

Donderdag 5 februari zag ik in Euroscoop in Tilburg I Puritani van de belcanto componist Vincenzo Bellini (1801-1835). AI herinnerde ik me alle mooie melodieën van Elvira, de belangrijkste protagonist van deze opera, toch voelde ik geen empathie voor haar bij de vertolking door de overigens zeer goed zingende Italiaanse sopraan Maria Agresta. Er waren heus redenen genoeg om een gevoel van medelijden te krijgen met Elvira. Ze werd immers onverwacht, net voor haar bruiloftsfeest, in de steek gelaten door haar minnaar Lord Arturo Talbot en vervolgens werd ze zo waanzinnig van liefdesverdriet dat je dat geen mens toewenst. Zeker Arturo, vertolkt door de uitstekend zingende tenor Dmitry Korchak, met een lichte, slanke stem, was in geen velden of wegen te bekennen omdat hij het zijn plicht achtte koningin Enrichetta te redden van de strop. Gelukkig voor Elvira was er een happy end.

Bastille

De uitvoering op het grote filmdoek betrof een opname van 26 november 2014 van de opera Bastille in Parijs. Dit grote indrukwekkende operapaleis kan maar liefst 2700 mensen herbergen. De zaal was goed bezet in tegenstelling tot de bioscoop waar slechts 25 mensen het koude weer hadden getrotseerd. Omdat ik I Puritani al kende, kon ik me met deze uitvoering, geregisseerd door Laurent Pelly, wel amuseren. Toch ging ik niet tevreden naar huis. Was ik te kritisch? Ik was beslist ingenomen met de vertolking van de rol van de oom van Elvira door de Italiaanse bas Michele Pertusi, die vocaal en acterend overtuigend overkwam. Ook de andere solisten bleven vocaal niet onder de maat.  Mijn probleem was de coloratuur sopraan Maria Agresta, die haar moeilijke hoge noten, thrillers en chromatische loopjes technisch beslist tot een goed einde bracht maar volgens mij het slachtoffer werd van een falende persoonsregie. Haar klankkleuren herinnerden me niet aan andere grote zangeressen en ik kreeg het gevoel louter met stemacrobatiek te maken te hebben. Bovendien kwam haar lichaamstaal op het podium onnatuurlijk over. Na een na nachtje slapen werd mij pas duidelijk wat ik had gemist aan de Parijse uitvoering. Ik zocht de cd box van I Puritani op met Maria Callas en andere solisten uit de Scala van Milaan. Eerlijk gezegd: de kwaliteit van de opname uit 1953 was ver beneden de maat maar ondanks de falende opnametechniek hoorde ik wat ik in Euroscoop had gemist: beleving! Dirigent Tulio Serafin inspireerde zangers, koor en orkest zodanig dat ik weer laaiend enthousiast werd over een werk dat zich afspeelt in het 17eeuwse Engeland na de onthoofding van Koning Karel I, ten tijde van de burgeroorlog tussen de Puriteinen en de aanhangers van Oliver Cromwell en de Cavaliers die trouw waren gebleven aan het koningshuis van de Stuarts. De Elvirarol zong Maria Callas en hoe. Hartstocht, emotie en expressie! Ze was op haar best en ontroerde me.

Een paar uur later keek ik naar de dvd van I Puritani opgenomen in 2007 in de Metropolitan Opera met in de hoofdrol Anna Netrebko. Het heus niet zo sterke libretto van Carlo Pepoli, waarin ik geen enkele sterke tekst hoor die de moeite waard is om te onthouden, was niet langer een hinderpaal om te genieten van deze laatste opera van Bellini. De aantrekkingskracht van dit werk is de toegankelijke, melodieën die nooit tot een einde lijken te komen en die een feilloze belcanto techniek van de protagonisten vereist. Maar wanneer die melodieën gezongen worden, zonder in de frases bepaalde dramatische accenten te leggen, worden de coloraturen gereduceerd tot acrobatiek. Anna Netrebko ging uitstekend met dat probleem om zoals Callas dat vele decennia voor haar ook deed. Daarbij kwam dat haar natuurlijke wijze van acteren haar performance enorm versterkte. De toeschouwer kon niet onverschillig toekijken hoe een jonge vrouw lijdt onder het verlies van haar geliefde. Maria Callas en Anna Netrebko vervulden hun rol als ware protagonisten van vlees en bloed.

Koor en orkest onder leiding van dirigent Michele Mariotti waren in de Bastille moeilijk te beoordelen. Het bioscoopgeluid was niet nauwkeurig afgesteld, te zacht. Het orkest was nauwelijks hoorbaar Zeker niet de muzikale details. Op mijn geluidsdragers hoorde ik wat ik in de bioscoop aan muzikale details had gemist. Het koor maakte een goede indruk en gebruikte de immense speelruimte van het podium efficiënt. Die grote ruimte leek me soms een handicap wanneer slechts twee personages op grote afstand van elkaar acteerden.

Regie

Hulde voor de decorbouwers. Een open, demontabel metalen frame stelde een burcht voor met in het centrum een kooi of slaapkamer waarin Elvira dikwijls vertoefde. Dit beeld paste bij de beleving van haar verdriet, opgesloten in zichzelf, Dat leidde zelfs tot een periode van waanzin. De rondtollende filmbeelden, geprojecteerd op de achtergrond van het toneel, vertolkten mede deze gemoedstoestand.

Ik vraag me af in hoeverre de povere geluidskwaliteit invloed heeft gehad op de door mij geuite kritiek in dit stuk.

Read Full Post »