König Kandaules verliest de mooiste vrouw op aarde.

  Woensdag 30 maart jl. zag ik weer eens een opera waarvan ik het bestaan amper wist. De niet zo courante opera ‘Der König Kandaules ‘ van de Oostenrijkse-Joodse componist Zemlinsky werd opgevoerd in de Vlaamse opera van Antwerpen. Een uitdaging voor de toeschouwers want er was grote concentratie noodzakelijk om het werk tot je te nemen. Wanneer je goed bent in’ multi-tasking ‘en je toch enigszins op de hoogte bent van de synopsis van deze opera, ga je na geweldig spel op maar liefst vijf verschillende scenes, waarop vaak simultaan wordt geacteerd, met een hoofd vol drukke muziek naar huis. De orkestratie van dit onderschatte en vergeten werk van Alexander Zemblinsky (1871-1942), zijn achtste, doet sterk denken aan de structuur van de muziek uit Salomé van Richard Strauss. Zemlinsky ‘s muziek is duidelijk beïnvloed door  Mahler, Brahms, Wagner en Strauss. Hij bleek een gedreven ambassadeur te zijn van de opera’s uit de 20^e eeuw zoals Schönbergs ‘Erwartung’ uit 1924 en Weils ‘Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny’.

De orkestpartij van de opera  ‘Der König Kandaules’ is werkelijk fantastisch, lyrisch, en neigt soms naar het atonale, maar overschrijdt nooit de grenzen van de tonaliteit. ‘Der König Kandaules’ is een echte dialoog opera gebaseerd op een Duitse vertaling door Franz Blei van het toneelstuk ‘ Le roi Candaule ‘ (1899) van André Gide. Deze opera heeft de componist niet zelf voltooid. Na het overlijden van Zemlinsky deed dat de Duits-Engelse Antony Beaumont in opdracht van de Staatsopera van Hamburg waar de compositie van het werk zijn première in 1996 beleeft .

Onmetelijke schoonheid

In maart 1938 vond de Anschluss van Oostenrijk plaats. Zemlinsky weet dat zijn composities door de nazi’s, die zijn oeuvre  beschouwden als Entartete Kunst, niet worden gewaardeerd en dat hij niet langer veilig is in zijn vaderland. Hij besluit naar Amerika te vertrekken met een onaffe opera in zijn bagage. Slechts een derde van de orkestratie van zijn laatste opera is af. De hoop op een première in de Met wordt snel de bodem ingeslagen.  De aanwezigheid van een naaktscene is een onoverkomelijk probleem.  Waar gaat de opera eigenlijk over?

 Kandaules, koning van Lydië, voelt zich het meest gelukkig wanneer hij zijn enorme rijkdom kan delen met anderen. Tijdens een feestmaal met zijn hovelingen en vrienden meent hij dat de weergaloze schoonheid van zijn vrouw Nyssia gedeeld moet worden met iedereen. Zij is aanwezig op het banket en op verzoek van haar man ontsluiert zij zich voor zijn manlijk gevolg. Tijdens het banket wordt in een vis een ring aangetroffen met de inscriptie: Ik verberg geluk. Kandaules wil de visser die de vis aan het hof heeft geleverd ontmoeten. Zo verschijnt de straatarme Gyges aan het hof. Deze visser houdt heel veel van zijn vrouw Trydo, maar wanneer hij van de libertijnse hovelingen hoort dat een van hen de liefde met haar heeft bedreven vermoordt hij haar in het bijzijn van iedereen. Toch bewondert  de koning de visser en laat hem in zijn paleis wonen.  Dat de drager van de aangetroffen ring iemand onzichtbaar maakt, brengt Kandaules op het idee om Gyges de gelegenheid te geven het lichaam van zijn vrouw te bewonderen wanneer ze zich uitkleedt. Aanvankelijk protesteert Gyges maar hij laat zich toch verleiden voor dit amoureuze avontuur. In de duisternis van de slaapkamer heeft Nyssia niet door dat ze door Gyges benaderd wordt en dat ze een liefdesnacht met hem doorbrengt. Gyges onthult haar het geheim. Ze heeft nog nooit zo genoten van een liefdesnacht als met Gyges maar ze voelt zich ook verraden door haar echtgenoot.  Ze gebiedt Gyges de koning te vermoorden hetgeen geschiedt.  Tenslotte wordt Gyges ingehaald als de nieuwe heerser aan de zijde van Nyssia.

Meer vragen dan antwoorden

Deze opera roept een aantal vragen op. Fundamenteel is: wanneer zijn wij mensen werkelijk gelukkig? Is geluk zichtbaar en hoe ver wil men gaan om het geluk te verwerven? Is geluk iets dat ons overkomt en is het slechts incidenteel waarneembaar? Hoe groot is de invloed van rijkdom op geluk? Of voelen mensen zich vooral rijker wanneer ze meer bezitten dan wie hen omringt, ongeacht hoeveel ze bezitten? Een andere belangrijke vraag is of een persoon of object begerenswaardiger wordt als het ook door anderen wordt begeerd?

 Kandaules wil zijn vrouw met een ander delen en van Gyges wellicht de bevestiging krijgen dat hij de mooiste vrouw ter wereld bezit. Kandaules ervaart echter de schok dat Nyssia zich nog nooit zo bemind heeft gevoeld als tijdens de nacht met Gyges. Kandaules was trots de mooiste vrouw op aarde te bezitten maar is nu gekwetst. Zijn trots is omgeslagen in jaloezie waardoor Gyges een rivaal is geworden. Een tragedie ligt in het verschiet met de dood van Kandaules als gevolg en Gyges op de troon.

Wij mensen hebben soms merkwaardige gevoelens. We willen kennelijk dat anderen ook verlangen naar wat we zelf verlangen. Tegelijkertijd maken we ons zelf ongelukkig want met dat openlijke verlangen, dat we niet kunnen verzwijgen of verhullen, zetten we anderen op een spoor naar wat we zelf liefhebben. Daarmee wordt ons verlangen intenser zodra anderen meer begeren wat we zelf al aantrekkelijk vonden en neemt de passie toe.

Sprechgesang

De drie hoofdrollen werden voortreffelijk ingevuld.  De drie protagonisten bleken alle drie vertrouwd met Sprechgesang en Duitse opera’s. De Zweedse sopraan Elisabet Strid zong een prachtige Nyssia. Met goed spel zette zij de mooie koningin en het mysterie van de schoonheid, die slechts gedeeltelijke onthulling verdraagt, in de schijnwerpers. De Russische tenor Dmitry Golovnin was een uitstekende Koning Kandaules die al eerder solerend in de opera van Vlaanderen goed voor de dag kwam. Het meeste applaus ging uit naar de  in Israël geboren bas-bariton Gidon Saks.  Hij vertolkte de rol van een aanvankelijk ongecompliceerde arme visser die de vis ving met de mysterieuze ring. Hij liet zien dat de afstand tussen hem en de koning tijdens hun eerste ontmoeting groot was, maar omdat de koning hem fêteerde en als een vriend beschouwde, werd die afstand steeds kleiner en intiemer. Zo klein dat de visser de koning kon doden en dat ook werkelijk deed. Met zijn  volumineuze geluid kreeg Gidon Saks na afloop een groot applaus van de niet uitverkochte zaal.

Het Symfonisch Orkest van Vlaanderen stond onder leiding van de Russische dirigent Dmitri Jurowski. Hij leidde zoals altijd bekwaam. De Rus heeft invloed gehad bij op programmering van deze opera. Hij kent het werk van Zemlinsky vrij goed omdat hij ooit als cellist in deze opera heeft gemusiceerd.

Vraagtekens

De Oekraïense regisseur Andreij  Zholdak zou mij heel wat hebben moeten uitleggen wanneer ik in de gelegenheid was geweest om hem te spreken. Er gebeurde heel veel op het podium. Te veel om goed waar te nemen en ik zette veel vaagtekens bij hetgeen ik zag. De inleider en dramaturg Piet de Volder had bij zijn inleiding al gezegd niet te lang stil te staan bij wat niet begrijpelijk is, omdat je anders de rode draad van het verhaal uit het oog verliest. Zijn raad heb ik opgevolgd. Mij is niet ontgaan dat door de productiemakers veel aandacht is besteed aan een moderne uitstraling van de opera door de soms fel verlichte decors en hier en daar opgesteld modern meubilair in de vijf vertrekken waar  het geheel zich afspeelde. ‘Der König Kandaules ‘ gaat voor mij de geschiedenis in als een werk dat ik niet snel zal vergeten en best nog eens zou willen zien. U kunt dit bijzondere werk van Zemlinsky nog meemaken  in Antwerpen tot en met 3 april en in Gent van 13 tot en met 24 april 2016.

Advertentie

Read Full Post »

Manon Lescaut sterft op puinhoop

 De Engelse regisseur Richard Eyre had een verrassend plan. De toeschouwers in de Metropolitan opera en allen die in de Pathé bioscopen de opera Manon Lescaut op een groot filmdoek zagen, kregen een opening gepresenteerd die hen meteen wakker schudde. In plaats van de gebruikelijke aankomst van Manon met haar broer Lescaut per postkoets in Amiens in de buurt van een pleisterplaats van diligences, stapten de jonge vrouw met haar broer uit een door een grote locomotief getrokken trein, in de onmiddellijke omgeving van een hotel. Op een aanpalend terras zaten mensen koffie te drinken. Onder hen bevond zich een groepje Duitse soldaten die, als bezetters tijdens de 2^e wereldoorlog, met wantrouwen door hun omstanders werden begluurd. Hun aanwezigheid maakte weldra duidelijk dat Puccini’s opera door Eyre was verplaatst van de 18^e eeuw naar de jaren veertig van de 20^e eeuw.

Voor mensen die een dergelijke ingreep niet waarderen was het niet zo’ n groot probleem omdat de tekst onaangetast bleef en de gebeurtenissen op het podium hun logische volgorde behielden. Toch moest ook ik er wel even aan wennen dat die mooie hartstochtelijke, uitgeputte Manon niet stierf in de hitte van een woestijn maar op de puinhoop van een door oorlogsgeweld ingestort gebouw. Haar dood in de armen van haar vriend Des Grieux was er niet minder emotioneel door.

Hevig verliefd

Voor het zover was overkwam de mooie Manon van alles. Ze was op weg om op last van haar familie door haar broer ondergebracht te worden in een klooster. Ze was echter nog geen minuut in Amiens gearriveerd of ze werd hevig verliefd op de student Chevalier Des Grieux die zij toevallig tegen het lijf liep. Aangezien ook bij deze jonge man de hormonen door het lijf gierden, besloot het tweetal er van door te gaan. Dit tot ongenoegen van de oudere heer Géronte de Ravoir die ook zijn oog had laten vallen op de bevallige Manon. Hij vat meten het plan op om haar als zijn maîtresse te installeren in zijn riante woning in Parijs. Manon had dus twee minnaars. Eén waar ze dol op was en één die schatrijk was en haar materiële wensen vervulde. Manon hield van een goede minnaar maar ook van rijkdom. Van twee walletjes profiteren lukte haar niet. Nadat ze in het tweede bedrijf het liefdesnestje bij haar jonge minnaar verruilde voor de rijkelui’s woning van de oude Géronte verlangde ze weer zo hevig naar Des Grieux dat ze spijt kreeg hem verlaten te hebben zonder een behoorlijk afscheid. De jongeman ziet kans om in de woning van zijn rivaal binnen te dringen en wordt door Manon hartstochtelijk ontvangen. Tijdens een intense vrijpartij wordt het stel door Géronte betrapt, die meteen aankondigt de politie er bij te halen.
 De twee willen vluchten nadat Manon al haar juwelen bij elkaar grist maar te veel tijd verliest voor een geslaagde vlucht. In deze uitvoering staat niet, zoals u zult begrijpen, even later de zedenpolitie voor de deur, maar een heel cordon Duitse soldaten die Manon meenemen naar de gevangenis. Een poging van Lescaut en Des Grieux om haar te bevrijden via omkoping mislukt. Manon wordt beschuldigd van diefstal en prostitutie en onder begeleiding van de wederom aanwezige soldaten met nog enkele vrouwen van lichte zeden op een boot gezet om afgevoerd te worden naar Noord Amerika. Des Grieux mag na een smeekbede bij de kapitein van het schip zijn lief vergezellen. Manon is in het laatste bedrijf de uitputting nabij. Het paar slaagt er niet in om een veilig onderkomen te vinden en belandt in een door oorlogsgeweld vernietigde omgeving waar het leven van Manon eindigt.

Triomf

De Pucciniliefhebbers die afgelopen zondag de zon verkozen boven het theater hebben een prachtige opera van de troonopvolger van Verdi laten schieten. Manon Lescaut moge dan minder bekend zijn dan de drama’s Madame Butterfly en La Bohème, het werk dat op 1 februari 1893 in Turijn in première ging vierde vanaf die eerste dag een triomf. Het succes was verrassend want maar liefst zeven mensen werkten aan het libretto. Giacosa en Illica hadden daarin het grootste aandeel. Puccini schreef heerlijke melodieën voor zijn protagonisten met grote legato bogen en schitterende orkestmuziek die onder dirigent Fabio Luisi met afwisselend subtiel en hartstochtelijke spel werd uitgevoerd.

Aan emotie was in deze uitvoering geen gebrek. Dat was vooral te danken aan het voortreffelijke acteren van invaller de Franse tenor Roberto Alagna en de fantastisch zingende Letse sopraan Kristine Opolais. Zij bleek behalve een fantastische zangeres een groot acteertalent. Tijdens haar intense vrijpartijen met Des Grieux was ze in staat om haar enorme hartstocht niet alleen fysiek te presenteren maar gelijktijdig ook al haar vocale mogelijkheden in de strijd te werpen om haar zang onvergetelijk te maken. Haar aria ‘ In quelle trine morbide ’ uit de 2^e acte waarin ze zingt dat alle kille pracht en rijkdom niet opwegen bij het geluk dat ze ervoer in het zolderkamertje bij Des Grieux, is ronduit schitterend. En wanneer je het theater verlaat neem je als het ware haar slotaria mee naar huis waarin ze angstvisioenen ondergaat: ‘ Sola, perduta, abbandonata.’

Roberto Alagna was ingevallen voor de door gezondheidsproblemen geplaagde Jonas Kaufmann. Hij moest in ijltempo de rol, die hij voordien nog nooit zong, instuderen en repeteerde twee weken lang twaalf uur per etmaal waarbij forcering van zijn stem dreigde. Tijdens de uitvoering zat iedere noot wel op zijn plaats maar het was te merken dat hij een grote inspanning moest leveren bij het plaatsen van de topnoten.
De rol van Lescaut, gezongen door de bariton Massimo Cavalletti, werd goed ingevuld.

Hindernis

De decors van Rob Howell zagen er prachtig uit. Opvallend was in de derde acte het decorstuk van de gevangenis waarin Manon zat opgesloten en die was gekoppeld aan het grote schip dat het liefdespaar naar Amerika zou brengen. Het decor in het laatste bedrijf moest een puinhoop voorstellen. Het was een lastige hindernis voor de zangers om goed te acteren.Ik heb veel waardering voor deze uitvoering hoewel ik geen bijzondere betekenis kan ontlenen aan het optreden van de Duitse soldaten. Wellicht schiet ik tekort in het herkennen van die betekenis. Mogelijk is de tijdverplaatsing eigenlijk onnodig. Hoogtepunt: Het optreden van Kristine Opolais!!

Read Full Post »