27 juni 2016. Het bijwonen van live opera’s zit er voor het seizoen 2016-2017 op. De afsluiting in het Muziektheater in Amsterdam met een uitvoering van Tsjaikovski’s (1840-1893) meesterwerk Pique Dame was, ondanks alle treurnis die de componist en zijn broer librettist Modeste me voorschotelden, een hoogtepunt. Ik had me terdege op de opera voorbereid door een cd opname te beluisteren en een dvd opname uit 1993 vanuit het Marinski Theater. Een geweldige generatie topzangers als Gegam Grigorian, de toen nog jonge Maria Gulegina en Serge Leiferkus excelleerden hierin
Voorbereiding
Die voorbereiding was ook wel nodig want ik kon me niets meer herinneren van de uitvoering die ik in juni 1999 zag in de Vlaamse Opera geregisseerd door Guy Joosten. De uitvoering in Amsterdam van regisseur Stefan Herheim zal me lang blijven heugen. Opvallend was het prachtige decor en de kostumering van Philipp Fürhofer. Meestal niet een aspect waar ik mijn verslaggeving mee begin. Dit keer wel. Ik zag bij de opening een luxe muziekkamer met open haard met een knetterend vuurtje. Later veel deuren, spiegels en schuivende muren die functioneel werden benut. De kleding van de zangers was wat somber, veel grijs en zwart. De choreografie mocht er wezen. De Letse Dirigent Mariss Jansons, die ook al in 2011 samenwerkte met Herheim voor de productie van Eugen Onegin, zou tijdens een interview opgemerkt hebben: ‘Herheim kent de partituur door en door en ik heb groot respect voor de keuzes die hij maakte voor deze Pique Dame.’ Een daarvan was zeer opvallend en het bespreken waard. Hij introduceerde Tsaikovski als figurant, terwijl voor de componist in het libretto geen plaats is. Bijna de gehele voorstelling stond de Bulgaarse bas Vladimir Stoyanov op het podium in de zwijgende rol van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski of als de zingende Vorst Jeletski. Herheim maakte op die manier van de gelegenheid gebruik om nadrukkelijk te verwijzen naar de slechte verwerking van de homoseksualiteit van de componist. Ook wees hij met de gebarentaal, die bij een zwijgende rol past, op de overeenkomsten van de karakters van de protagonisten met die van de componist. Dat is bijvoorbeeld het geval wanneer duidelijk wordt dat het personage Hermann zich evenmin door de maatschappij geaccepteerd voelt als Tsjaikovski. Soms is het dominante optreden van ‘Tsjaikovski ‘ irritant omdat hij door zijn fysieke optreden distantie veroorzaakt tijdens de dialogen van de protagonisten. Enige kritiek op de personenregie is dus wel op zijn plaats.
Lof
Voor de rest niets dan lof. Het orkestspel van het Koninklijk Concertgebouworkest was voortreffelijk. De muziek was soms symfonisch dan weer verwant aan kamermuziek en in haar expressie afwisselend betoverend, spookachtig, woest, teder of melancholisch. Dirigent Mariss Jansons, met gejuich begroet door het publiek, bouwde bij dit orkest een grote reputatie op tijdens zijn dienstverband (2003-2015) en onderstreepte dit opnieuw tijdens zijn gastoptreden bij de Nationale Opera.
De componist
Pjötr Iljitsj Tsjaikovski componeerde 10 opera’s. Eugen Onegin en Pique Dame zijn de meest succesvolle naar de gelijknamige romans in verzen van Alexander Poesjkin. De première was in Sint Petersburg in het Marinski Theater op 29-12-1890. De zevende uitvoering van de negen uitvoeringen door de Nationale Opera was een coproductie met het Royal Operahouse Covent Garden. De opera stelt de vraag aan de orde of het leven een groot spel is en wat ons leven waard is als er zoveel determinanten ons leven beïnvloeden. Bepaalt het noodlot of het lot ons leven? Het personage Herman, uitstekend vertolkt door Misha Dydyk, stelt die vraag aan het einde van zijn leven. Het lijkt erop dat hij wel redenen heeft om die vraag te stellen. Hij kan zijn positie in zijn leefwereld niet accepteren net zomin als zijn schepper Tsjaikovski die gekweld werd door de determinant homoseksualiteit. Herman was verliefd op de voor hem onbekende vrouw Lisa die door voor hem wegens standsverschil onbereikbaar was. Zij was immers verloofd met Vorst Jeletski. Zo op het oog een goede partij voor haar. Toch laat zij de prins vallen en zwicht voor de avances van Herman tijdens een zeer emotionele ontmoeting in het huis van een oude gravin. Het grote liefdesduet is bloedstollend. Het libretto leert ons dat de gravin, gezongen door de 61 jarige Russische mezzosopraan Larissa Diadkova, in het bezit is van een gouden formule van drie kaarten die garant staat voor de winst van een kaartspel. Om voor Lisa acceptabel te zijn wil Herman een fortuin vergaren door het geheim bij de gravin te ontfutselen. De drie kaarten de drie, de zeven en de aas zijn een obsessie voor hem. Zijn overval op de gravin loopt echter slecht af en doet denken aan de Brexit want later zal blijken dat hij verkeerd heeft gegokt en verloren door niet de aas te spelen tijdens zijn laatste kaartspel maar in plaats daarvan de schoppen vrouw!! Zijn obsessie lijdt tot drie dodelijke slachtoffers. Allereerst de gravin die tijdens de niet geslaagde afpersing van de drie kaarten overlijdt aan een hartoverval waarna Lisa hem van moord beschuldigt en vervolgens, Lisa en Hermann door zelfdoding. Allen zijn zij slachtoffers van Hermans ongeremde goklust. Hoe kon het zo ver komen?
Oorzaak-gevolg
Aanvankelijk hield Herman van Lisa maar naar mate zijn goklust als maar sterker werd verflauwden zijn gevoelens voor Lisa. Dat leidde tot onmenselijk gedrag van Herman. Verrassender wijze nam de liefde van Lisa voor haar vriend toe. Het werd haar ondergang. Zij staat volgens afspraak aan de kade bij een rivier in afwachting van de komst van Herman. Hij lijkt niet te komen opdagen. Wanneer hij dan toch arriveert kan zij haar geluk niet op en wil ze met hem vluchten. Maar dan komt de ontgoocheling. Herman wil onmiddellijk naar het speelhuis. Ze beseft dat Herman niets voor haar voelt, springt in de rivier en verdrinkt. Een zeer emotionele scène waarin Lisa bij de aanvang van haar grote aria, gezongen door de mooie Russische sopraan Vetlana Ignatovitch, nog van haar liefde voor Herman getuigt, maar ook vreest haar lot verbonden te hebben aan een crimineel die het slachtoffer is van zijn verscheurdheid door zijn liefde voor Lisa èn zijn bezetenheid voor het kaartspel. Het moet deze scène zijn geweest waarbij de componist zelf tijdens het componeren zijn tranen de vrije loop liet.
Hermans aanvankelijke verliefdheid voor een onbekende was een kwelling en hij werd er in en in depressief van. Zijn geheimzinnige minnares Lisa blijkt de verloofde te zijn van Jeletski (bariton Vladmir Stoyanoy). De gevolgen van de onmogelijke liefde van Herman zijn desastreus.
De cast
Bijna alle rollen en bijrollen waren bezet door uitstekende Slavische zangers. De 37 jarige bariton Alexey Markov als graaf Tomski was heel goed op dreef en viel op door zijn aangename verteltrant over het imposante verleden van de oude gravin. Vladimir Stoyanov gaf een goede vertolking van de bekende ‘Gremin aria.’
Pique Dame is een opera waarin het koor een groot aandeel heeft en bepaalde hier mede het succes. Het koor van de DNO kwam krachtig, zeer muzikaal en gedisciplineerd voor de dag met dank aan de koorleidster de Chinese Ching-Lien Wu. De koren waren massaal, grotesk en soms ontspannend contrasterend met alle treurnis van de hoofdrollen.
Conclusie: ik vond Pique Dame (Schoppen vrouw) een uitstekende productie van de Nationale Opera waarvan de muziek van Tsjaikovski de basis was van de expressie van een grote tragedie van de componist. Deze opera was een geweldige afsluiting van een mooi operaseizoen!
Operabeluisteren.nl 