Breda vergeet Ariadne auf Naxos te waarderen

 29 september 2016. De bedoeling is dat in het Theater aan de Parade in Den Bosch de opera Ariadne auf Naxos door de Nationale Reisopera wordt opgevoerd. Van dat voornemen komt niets terecht omdat tijdens de verbouwing van het theater de aanwezigheid van asbest is geconstateerd. Dus besluit men de voorstelling in het Chassé theater in Breda op te voeren. Er is gezorgd voor gratis busvervoer van Den Bosch naar Breda. Tot mijn verbazing is de zaal nog niet half gevuld. De Bredase operaliefhebbers laten het massaal afweten. De opera is kennelijk  te onbekend of is er iets mis met de publiciteit in de Baroniestad?

De wegblijvers hebben groots theater gemist: Prachtige muziek, schitterende decors, imponerende regie van Laurence Dale’s nieuwe productie, slim bedachte decors en kleding van Gary Mc Cann en uitstekende zang en toneelspel van de acteurs. Mijn enthousiasme is groot. Het is niet de eerste keer dat ik me zo uitlaat over Richard Strauss’ 5^e opera met in zijn kielzog de librettist Hugo von Hofmannstahl. Ik zag ‘Ariadne ‘ al in eerdere producties: van Opera Zuid, De Nederlandse Opera en voor het laatst op 3 mei 2015 een fenomenale uitvoering in de opera van Düsseldorf. Eerlijk gezegd heb ik van de huidige productie van de Reisopera niet minder genoten. Met veel minder financiële middelen dan waarover het grote operahuis in Duitsland beschikt, zag ik een voorstelling die kwalitatief niet onderdeed voor haar grote broertje. Wat hield de toeschouwers dan weg?

Opera in een opera

Men moest misschien even wennen aan het idee dat men in een opera naar een opera keek.  Hoe zo dan? Ariadne auf Naxos gaat over een feestje dat bij een steenrijke man aan huis wordt gehouden. Hij heeft een orkestje en artiesten ingehuurd om zijn gasten te vermaken met muziek en een afsluitend vuurwerk. De muziek bestaat uit een opera seria. De componist en de operazangers zijn tijdig aanwezig. Zij krijgen tot hun ontsteltenis van de huismeester te horen dat zij de beschikbare tijd moeten delen met de ‘vaudeville groep’ groep die oorspronkelijk na hen zou optreden, omdat er anders te weinig tijd overblijft voor het geplande vuurwerk. Samenwerking is dus vereist tussen de acteurs van twee verschillende muziekgenres. Het regent vanzelfsprekend protesten. Eerst al door de componist, vertolkt door de prachtig zingende Nederlandse mezzosopraan Karin Strobos, die meent dat zijn muziek nauwelijks te combineren valt met die van een ander genre maar ook door de operadiva die pas na gemopper bereid is om wat zangtijd in te leveren. Er ontstaat meteen een discussie tussen de twee rivaliserende theatergroepen over wat als hoge en lage kunst moet worden beschouwd. Een discussie die ik al eens meemaakte tijdens een filosofiedebat, georganiseerd door o.a. Lucy Roodbol in het CC Jan van Besouw in Goirle. Die eindigde onbeslist omdat men het niet eens kon worden over wat kunst nou precies is en wat artistieke vrijheid nu werkelijk inhoudt. Terug naar de voorstelling.

Het libretto is misschien niet zo gemakkelijk te volgen omdat een opera seria en een opera buffa door de componist zijn samengesmolten tot een werk waarbij maar liefst zeventien protagonisten het podium bevolken. Aanvankelijk krijgt men tijdens de proloog de indruk een rommelige voorstelling te zien, maar naarmate die vordert wordt de structuur van de compositie steeds helderder.

Verschillende stijlen

 Richard Strauss (1864-1949) introduceerde zijn vernieuwde versie van deze opera in 1916 in Wenen. De aandachtige luisteraar is het niet ontgaan dat barok, belcanto en kamermuziek deel uitmaken van deze opera die hoge eisen stelt aan de protagonisten. De Reisopera is er in geslaagd uitstekende solisten te casten. Zo stond bijvoorbeeld de in Nederland bekende Koreaanse sopraan Soojin Moon op het affiche. Zij zong moeiteloos met haar krachtige Wagneriaanse stem de Ariadne partij. Zij wist het personage van de alsmaar treurende Ariadne, die was verlaten door haar geliefde man Theseus, overtuigend neer te zetten. De goed spelende komedianten Harlekin, Brighella, Scaramuccio en Truffaldin waren ‘ commedia dell arte ’ figuren. Zij slaagden er evenwel niet in om met hun grappen en muziek Ariadnes stemming een andere wending te geven. Zij reageerde op de drie mannen met een prachtige en doorleefde aria waarin zij haar verlangen naar de dood weergeeft: ’Es gibt ein Reich, wo alles rein ist.’

De nimfen Najade, Echo en Dryade hadden veel later met hun opgewonden mooie zang wel enig succes toen zij Ariadne aankondigden  dat het schip met Bacchus in aantocht was. Toen hij verscheen veronderstelde Ariadne eerst nog dat het de god Hermus was die zij zag, de boodschapper van de dood, die zij zo dikwijls aangeroepen had. Toen zij echter Bacchus ontwaarde voltrok zich een wonder. Ze werden verliefd op elkaar. Toch nog een andere man voor Ariadne…..! In de voorstellingen die ik bijwoonde was de rol van Bacchus altijd maar matig bezet. De tenor Martin Homrich zong niet imponerend maar voldeed ruim voldoende.

Komedianten

 Zij speelden met verve hun rollen, maar attractief was vooral het optreden van de vrouwelijke komediante, de uitdagende Zerbinetta, in de persoon van de sopraan Jennifer France. Tijdens haar bravour-aria ‘Grossmächtige Prinzessin…’ zong zij een aantal ongelooflijk lastige coloraturen om die te besluiten met een haast onneembare topnoot. De boodschap in de tekst van deze lastige aria was gericht aan de treurige, eenzame Ariadne. ‘ Zoek een andere man was haar devies.’ Nee, Zebinetta, de mannenverslindster zou snel een nieuwe liefde zoeken en vinden als de oude voorbij was, liet ze Ariadne in haar uitbundige aria weten. Zelfverzekerd en met pikante gebaartjes maakt zij duidelijk dat zij mannen trouweloos vindt maar dat zij zelf naar nieuwe liefdes snakt. Uiteindelijk constateert ze dat haar preek aan dovemans oren is gericht. Zerbinetta: ‘Het is net of die dame (Ariadne) en ik verschillende talen spreken.’

Slechts de verschijning van Bacchus bracht voor Ariadne licht in de duisternis. Zij kon met hem een nieuw leven beginnen. Dat was een positief einde van een opera die met een spetterend vuurwerk eindigde!

Hulde aan het Noord Nederlandse Orkest dat, onder leiding van dirigent Antonio Fogliani, zich uitstekend van haar taak kweet. Vooral de blazers presteerden goed.

Hoogstandje

Voor de pauze speelde de proloog zich af in een ruimte met grote beelden in Griekse stijl. Na de pauze zagen de toeschouwers een lage rots die Ariadnes eiland voorstelde met op de achtergrond fraaie videobeelden met afwisselend rustig kabbelend water of hoog opspattende golven afhankelijk van de dynamiek en het temperament van de muziek. Regietechnisch een hoogstandje!

Het publiek toonde na afloop haar waardering voor de zeventien zangers en het orkest met een stevig applaus. Zij zagen een uitvoering die de juiste balans vond tussen de lichtheid van het optreden van de komedianten en zwaarmoedigheid van Ariadne.

Of deze uitvoering van Ariadne auf Naxos geslaagd was? Absoluut!

Ariadne auf Naxos kunt u nog zien tot en met 8 oktober aanstaande. Kijk op www.reisopera.nl voor locatie en aanvangsuur.

Advertentie

Read Full Post »

‘De zaak Makropoulos’ van Janacek vraagt om bezinning

 Op vrijdag 16 september, de sterfdag van mijn favoriete operazangeres Maria Callas, was ik de het operahuis in Antwerpen. Callas werd na een turbulent leven slechts 54 jaar. In de opera ‘De zaak Makropoulos’ (1925) staat een mooie zangeres centraal, Emilia Marty genaamd, die oogt als een 54 jarige vrouw maar in werkelijkheid is zij daar 337 jaar oud. In deze door Leos Janacek gecomponeerde achtste opera is ze in haar laatste levensfase. Een respectabele leeftijd zou je zeggen,  maar wie van ons zou zo oud willen worden. Wat is dan nog de zin en betekenis van die jaren waarin je familie en vrienden allen het tijdelijke voor het eeuwige hebben verwisseld en de jouw omringende wereld al een aantal transformaties heeft ondergaan?  Toch willen de meeste mensen wel oud worden.  De opera ‘De zaak Makropoulos’ geeft voldoende aanleiding en inspiratie om na te denken over de paradox leven en dood en de impact van een te lang leven.
De opera confronteert de toeschouwers allereerst met advocaat Dr.Kolenaty die betrokken is bij een al 100 jaar durend proces tussen de nazaten van de families Gregor en Prus. Het gaat om een oude vete over een schenking of erfenis van het landgoed Loukov. De advocaat hoopt dat de eindfase van het proces in zicht is. Het is hem natuurlijk wel duidelijk dat het niet om een proces gaat dat geschikt is voor een tv uitzending van de Rijdende Rechter en dan snel wordt opgelost!

Geschiedenis

Toen de baron Josef Ferdinand Prus in 1827 overleed was er geen testament. Hij zou een mondelinge schenking hebben gedaan aan Ferdinand Gregor. Maar een neef van de baron betwist dat vele jaren later. De nazaten van beiden partijen staan straks bij de rechtbank tegenover elkaar voor een finale uitspraak rond het geschil van hun voorouders. Dat zijn Albert Gregor, (gezongen door de Duitse tenor Michael Laurenz) achterkleinzoon van Ferdinand en baron Jaroslav Prus (de Weense bariton Michael Kraus). Voor een plotselinge doorbraak in het proces zorgt de zangeres Emilia Marty die wel opvallend veel lijkt te weten van de voorgeschiedenis van de strijdende partijen. Zij beweert  dat de oude Prus wel degelijk een testament heeft achtergelaten dat zich bevindt in het huis van de huidige baron.

Minnaars

Al vrij snel blijkt Albert Gregor zich aangetrokken te voelen tot Marty. Op zich niet zo vreemd want de mooie Marty had tijdens haar lange leven veel minnaars en weet niet eens meer hoeveel kinderen zij op de wereld zette. Maar ze is nu al een tijd in het stadium beland dat zij relaties emotioneel niet meer aan kan. Haar aanbidder Albert Gregor houdt van haar en haat haar gelijktijdig. Hij zegt tegen haar:  ’Het is pervers van u te houden. Maar ik hou zo veel van u dat ik het vlees van mijn lichaam zou openrijten.’ Zelfdestructie overkomt ook Janek, de zoon van Jaroslav Prus en vriend van de zangeres Kristina die hem de bons geeft. Want Janek is inmiddels ook stapel verliefd op Marty maar wordt bruut door haar afgewezen en pleegt vervolgens zelfmoord. Alles wijt erop dat Marty zich in de loop van de tijd ontwikkelde tot een gevoelloos koud konijn. Dat ervaart ook Jaroslav. Hij chanteert haar en deelt met haar het bed met als tegenprestatie het opsporen en stelen van het testament en een daarbij gesloten enveloppe die het recept bevat van het levenselixir van Marty dat zij honderden jaren geleden innam en kreeg van de lijfarts van keizer Rudolf II. Dat recept heeft ze nu nodig want ze wil op dat moment haar 337 jarige leven nog eens aanzienlijk verlengen. Een passionele nacht was het niet voor de teleurgestelde Jaroslav: ‘ Koud als ijs was Emilia. Het was alsof ik een dode vasthield……..’ Marty onderwerpt zich aan de verhoren van de advocaat en erfgenamen en bekent dat zij verschillende identiteiten en nationaliteiten aannam om haar overmatig leven geheim te houden en daarbij steeds namen koos met de initialen E.M. Zij vertelt dat zij de Kretenzische Elina Makropoulos is. De liefde van haar leven, onthult zij, is de in 1827 gestorven baron Prus wiens schenking of erfenis van zijn landgoed al een eeuw wordt betwist.  De opera is een echte thriller. Het verhaal is al zeer complex en de familieverhoudingen worden steeds ingewikkelder wanneer blijkt dat Marty de moeder is van een buitenechtelijke zoon van de overleden baron Prus.

Muziek

Leos Janacek bestudeerde met nadruk de intonatie van de Tsjechische taal. Dat bracht hem tot bizarre klankcombinaties en een mix van gesproken ritmische taal met gezongen passages. Daardoor kreeg de muziek een complexe partituur. Zij doet bij de eerste kennismaking heel druk en compact aan. De intensiteit en de vlugge en abrupte expressieve stemmingswisselingen zijn ontelbaar en uniek in het werk van Janacek. Elke gemoedstoestand brengt de componist in kaart en de focus ligt ook op het bijna sprekend zingen. Tekst en psychologie eisen alle aandacht op. Motieven of melodieën kun je na afloop van de voorstelling niet oproepen. Ze zijn er ook nauwelijks. Voor de zangers die niet gewend zijn aan de Tsjechische taal lijkt het mij erg lastig om hun rollen in te studeren met teksten waarin de medeklinkers overheersen.

Dirigent Tomas Netopil weet orkest en zangers steeds in het goede spoor te houden. Een knappe prestatie. De zangers beschikken allen over volumineuze stemmen en vullen hun rollen goed in. Ook de acteerprestaties mogen er zijn. De volle aandacht gaat naar de hoofdrolspeelster de Zwitserse sopraan Rachel Harmisch. die de rol van Emilia Makropoulos vertolkt. Een loodzware rol. De gehele opera staat zij op het toneel en moet zij vol aan de bak. De energie waarmee ze dat doet is ongelofelijk.

Rachel Harmisch als Emilia Makropoulos

Liever dood dan leven

De Hongaarse regisseur Kornél Mundruczo voert haar op als een avant garde popartiest die steeds in staat is zichzelf opnieuw uit te vinden. Het slot van de opera is prachtig wanneer Marty een geweldige solo opvoert. Ze heeft dan besloten om nu ze eenmaal het recept weer in handen heeft de dood te verkiezen boven een grenzeloos leven dat haar emotioneel heeft uitgeput en onverschillig maakte. Ze geeft het recept  aan de zangeres Kristine die ook beroemd wil worden.  Maar de jonge vrouw verbrandt het document en daarmee komt de Zaak Makropoulos tot een einde.

De decors van Monika Pormale deden modern maar toch ook nostalgisch aan. Scenes speelden zich af in een appartement van de jaren zestig met houten muren, waarin zich een zwart marmeren open haard met omlijsting, klok en modernistische elementen uit de jaren 20  met stoelen, bijzettafeltjes een wit gordijn,  schuiframen, een ijskast en kookeiland bevond. Tijdens de slotbeelden zagen de toeschouwers alle meubelen de lucht in gaan en ontstond een surrealistische beeld.

 De in Moravië geboren Janacek (1854-1928) componeerde zijn opera naar een toneelstuk van Karel Capek (1890-1928). De auteur stelde vast dat een veel te lang leven volstrekt zinloos is. Ik denk dat Capek en Janacek het dik met elkaar eens waren.

Wie kennis wil maken met ‘De zaak Makropoulos ‘ adviseer ik te speuren naar een dvd opname met de sopraan Anja Silja, Kim Begley, Victor Braun en Andrew Shore. Dirigent Andrew Davis, Regisseur Nikolaus Lehnhoff. De opname is van een  uitvoering van het Glyndebourne Festival,  geproduceerd in 1995.

Read Full Post »