Pique Dame eindigt altijd desastreus

Renate Behle als gravin

Met de operaclub Nederland op reis is steeds een heerlijke belevenis. De mensen kennen elkaar, er heerst gezelligheid en de leiding is in goede handen. Het geplande en uitgevoerde  programma beviel iedereen. We reisden op 17 oktober jl. voor en weekje per bus naar Hamburg. Hoogtepunt voor de meesten was het bezoek aan de Staatsopera waar we o.a. een voorstelling zagen van de opera Pique Dame van P.I.Tsaikowvsky (1840-1893). Voor mij kwam dat als geroepen want ik vind het doorgaans uitermate interessant dezelfde opera twee keer snel na elkaar te zien, waardoor vergelijking en verdieping van het werk wordt gestimuleerd. Ik ervoer in Hamburg weer eens dat vergelijken heel moeilijk kan zijn. In juni van dit jaar stond op mijn verlanglijstje de in de pers succesvol afgeschilderde productie van regisseur Stefan Herheim van Pique Dame in Amsterdam. Die voorstelling zal ik me lang blijven heugen. Ik zat in Amsterdam op een plaats op enkele meters van het podium vandaan en kon de gebeurtenissen op de voet tot in details volgen. Zang, orkestratie en acteren kwamen direct binnen. In Hamburg zat ik tamelijk hoog en op een relatief grote afstand van het podium en moest ik me inspannen om meer te ervaren dan de muziek alleen.

De productie in Hamburg was afkomstig van de Duitse regisseur Willy Decker en was in 2003 voor het eerst en laatst in Hamburg opgevoerd. De laatste decennia heeft de regie zich vooral in Europa verder ontwikkeld mede door het toepassen van nieuwe technieken, vooral op het gebied van video-enscenering, maar ook door de volop toegepaste theaterregie.

Aangezien mijn ogen niet optimaal meer functioneren kon ik in Hamburg moeilijk zien wat er zich op het voor mij tamelijk donkere toneel afspeelde en was vergelijking met de regie in Amsterdam moeilijk. Wel had ik de indruk dat het er in Hamburg met veel grijze of zwarte kleding wat soberder uitzag dan in Amsterdam. In de Nederlandse hoofdstad was er aan decors en kleding door  Philipp Fürhofer aanzienlijk meer kleur besteed dan door Wolfgang Gussmann in Hamburg. Dat wil niet zeggen dat de productie van Decker artistiek minder verantwoord was dan die van Herhelm.

Briljant
Decker slaagde er wel degelijk in het troosteloze leven van Hermann goed in beeld te brengen met de hulp van de tenor Torsten Kerl die kan bogen op een grote internationale ervaring in de grote operahuizen. Hij vertolkte met zijn kleurrijke stem een man die leed aan een slecht zelfbeeld, snel gokverslaafd werd toen hij verliefd werd op een hem onbekende vrouw wiens naam hij niet eens kende. Hij meende dat het veelvuldig winnen van het kaartspel hem meer aanzien zou geven en dat zijn positie op de maatschappelijke ladder daardoor  zou stijgen. Hermann meende daardoor ook vat te krijgen op deze vrouw (Lisa) die verloofd was met vorst Jeletsky maar haar huwelijk op de tocht zette door een relatie met Hermann aan te gaan na diens avances toen hij onverwacht het huis van Lisa en haar grootmoeder binnendrong. Herman wist dat ‘het oudje ’ drie kaarten kende die garant stonden voor onophoudelijke winst.……..Hij moest en zou het geheim van de drie kaarten kennen. Hij kende geen pardon voor de vrouw. Onder bedreiging met een pistool wilde hij haar het geheim ontfutselen. Dat lukte niet omdat de oude vrouw, een gravin, een hartaanval kreeg en ter plekke overleed. Lisa kwam het vertrek binnen waar dit dodelijke incident zich afspeelde en trok meteen de conclusie dat haar nieuwe vriend een moordenaar was omdat zij hem schuldig vond aan de dood van de gravin. De Nederlandse sopraan Barbara Haveman, als Lisa, bleek de evenknie van Kerl. Ook zij bouwde een grote reputatie op in de operawereld met zeker 30 grote rollen. Haar stem is krachtig, heeft en groot bereik en lijkt me geknipt voor de grote Wagnerrollen. Haar rol in deze voorstelling was briljant. Jammer dat ze in ons land niet heel veel optreedt. Lisa moest het in haar relatie met Hermann ontgelden. In haar laatste grote aria zingt ze haar wanhoop uit en beseft dat zijn ongebreidelde speelzucht verhindert dat hij nog oog had voor haar heeft. Lisa wil hem nog redden van zijn ondergang ondanks het feit dat zij hem voor  een crimineel houdt, een moordenaar!  Ze houdt toch nog steeds van hem. Hermann ziet zijn rol in het leven, dat hij beschouwt als een spel, door het lot beschikt. ‘ Ik moest een misdaad begaan. Ik kon de drie kaarten slechts voor die prijs kopen. ‘ Lisa weet nu genoeg, Haar vertrouwen in Herman is op en zij  pleegt ten einde raad zelfmoord. Hermann zoekt de goktafel op en zegt net voor zijn laatste fatale spel tegen de andere spelers aan de tafel: ‘Goed en kwaad zijn slechts dromen! Wie heeft gelijk, wie is hier gelukkig, vrienden?  Heden gij en morgen ik. Dus houd op met vechten en grijp het moment van het succes. Laat de verliezer maar huilen en zijn lot vervloeken!’  Hij speelt dan zijn laatste spel tegen Jeletsky die nog een rekening met hem heeft te vereffenen. Hermann verliest. De derde kaart, de aas, wint niet maar de Schoppen Vrouw (Pique Dame) is beslissend voor de fatale afloop. Hermann schiet zich vervolgens dood.

De opera stelt de vraag aan de orde of het leven een groot spel is en wat ons leven waard is als er zoveel determinanten ons leven beïnvloeden. Bepaalt het noodlot ons leven? Het personage Herman stelt die vraag aan het einde van zijn leven. Het lijkt erop dat hij wel redenen heeft om die vraag te stellen. Hij kan zijn positie in zijn leefwereld niet accepteren net zomin als zijn schepper Tsjaikovski die gekweld werd door de determinant homoseksualiteit.
Duidelijk is dat verslaving de liefde tussen mensen torpedeert. In dit geval die tussen de verslaafde zelf, Hermann, en zijn slachtoffers Lisa en de gravin. Jammer dat drugs en alcoholverslaafden vermoedelijk deze opera nooit zullen zien! Maar of het zou helpen?

Orkestspel
Het Philharmonisch Staatsorkest van Hamburg onder leiding van Gregor Buhl speelde uitstekend.  Niets dan lof! Dat gold ook voor de uitvoering in Amsterdam waar het Concertgebouworkest onder Mariss Jansons  voortreffelijk speelde. De muziek van deze opera is soms symfonisch dan weer verwant aan kamermuziek en in haar expressie afwisselend betoverend, spookachtig, woest, teder of melancholisch. Verwantschap met de 5^e symfonie van de componist is duidelijk hoorbaar. Prachtige orkestpartij!
Pique Dame is een opera waarin het koor een groot aandeel heeft en dat bepaalt voor een belangrijk deel het succes.  Het koor van de Staatsopera kwam krachtig, zeer muzikaal en gedisciplineerd voor de dag. De koren waren massaal, grotesk en soms ontspannend contrasterend met alle treurnis van de hoofdrollen.

De componist
Pjötr Iljitsj Tsjaikovski componeerde 10 opera’s. Eugen Onegin en Pique Dame zijn de meest succesvolle, naar de gelijknamige romans in verzen van Alexander Poesjkin. De première was in Sint Petersburg in het Marinski Theater op 29-12-1890. Tsaikovski was een Russische componist en een tijdgenoot van ‘Het Machtige Hoopje’ dat zich afzette tegen de West Europese muziek. Peter Iljitsj deed dat niet. Hij leidde een zwaar leven en was doodsbang voor zijn eigen lot. Sociaal gezien bevond hij zich in een hachelijke situatie omdat hij wist dat zijn omgeving zijn homoseksuele geaardheid niet accepteerde.  Hij vocht lang tegen de demonen die hem kwelden en tegen de fascinatie voor het noodlot. In zijn opera Schoppen Vrouw voorspelde hij zonder het te weten zij eigen einde. Hij stierf vermoedelijk aan cholera door het drinken van besmet water. Opzettelijk?

Conclusie: Ik heb van de voorstellingen van Pique Dame (Schoppen vrouw) in Hamburg en in Amsterdam erg genoten. Deze opera zie ik als de basis van de expressie van een grote tragedie, met desastreuse afloop, van de componist. Mee eens?