Der Ring des Nibelungen, unieke ervaring in Wiesbaden

Evelyne Herlitzius, de absolute ster als Brünnhilde in de Ring

Maandag 30 mei 2017. Samen met twee vrienden en mijn echtgenote ben ik per auto op de terugweg naar Tilburg. De dagen daarvoor hebben wij 15 uur genoten van prachtige operamuziek van Richard Wagner. Wij beleefden zijn unieke Gesamtkunstwerk Der Ring des Nibelungen op 350 kilometer van huis in Wiesbaden. Voor mij en mijn vrouw was het sinds 1999 de twaalfde keer dat we het werk zagen. De ene uitvoering was spectaculairder dan de andere, maar nooit hebben we met spijt terug gekeken op een van de vierdaagse uitvoeringen. Elk operahuis was er vermoedelijk alles aan gelegen om het kwartet voorstellingen tot een succes te maken. Ze zetten daarmee hun stad op de culturele kaart van hun land of provincie. Deze Ring in Wiesbaden, geregisseerd door Uwe Eric Laufenberg, maakte deel uit van de jaarlijkse meifeesten. Veel buitenlanders signaleerde ik in het Hessische Spielhaus. De Engelse toeristen onder hen voelden zich niet zo heel gelukkig met de regie. Na de slotuitvoering van Götterdämmerung hoorde ik heel wat boegeroep. Opmerkingen als ” De muziek was mooi maar de regie zeker niet ” deden de rondte. Vermoedelijk verwachtte men fraaie, traditionele toneelbeelden. Iedereen, die zich inhoudelijk met de Ring bezig houdt, weet en begrijpt echter, dat de componist met zijn werk wilde tonen dat het najagen van roem, macht en eer in de meeste gevallen niet samengaat met de liefde. En bij de verbeelding van die gedachte passen maar zelden beelden die de entertainmentwaarde verhogen. Groot is het aantal momenten dat de protagonisten van de Ring kiezen voor macht en eer ten koste van de liefde.

Confrontatie macht-liefde
Denk bijvoorbeeld aan het moment dat de god Wotan zijn schoonzus Freia schaamteloos uitlevert aan de reuzen Faffner en Fasolt als loon voor de bouw van de burcht waartoe Wotan hen opdracht gaf.
Of aan de scène waarin Fricka, de godin van het huwelijk bij haar echtgenoot Wotan de dood afdwingt van zijn zoon Siegmund, vanwege diens incestueuze relatie met zijn zus Sieglinde. Wotan die het vreugdeloze, afgedwongen huwelijk tussen Sieglinde en haar wrede echtgenoot Hundung achterstelt ten opzichte van de liefdevolle incestueuze verhouding tussen broer en zus (Siegmund en Sieglinde) belandt als gevolg daarvan in een tumultueuze ruzie met zijn vrouw Fricka. Haar gaat het niet om de liefde, maar om de eer en de redding van het formele huwelijk. De verwijten over en weer spreken boekdelen over de liefdeloosheid van het huwelijk tussen Wotan en Fricka. Wotan legt het af tegen Fricka en moet zweren om tijdens een gevecht tussen Hundung en Siegmund, Hundung te steunen en daardoor Siegmund de dood in te jagen. Wotan is er kapot van maar kan de eis van Fricka niet weerstaan.

Walkürenrit

Zijn dochter Brünnhilde hoort haar gedeprimeerde vader aan, die van haar eist dat ook zij zich tegen zijn diepste wil keert, en niet Siegmund redt van wie Wotan houdt, maar de zijde kiest van Hundung. Het gevecht vindt plaats en Siegmund wordt gedood ondanks dat Brünnhilde uit medelijden en liefde voor het paar onverwacht toch kiest voor de zege van Siegmund. Maar deze liefde wordt bestraft omdat Wotans lievelingsdochter haar vader niet gehoorzaamt en kiest voor de liefde in plaats van het door Wotan gegeven bevel. De straf is niet mis. Al haar privileges die zij in het Walhalla geniet worden haar ontnomen en ontdaan van haar goddelijkheid wordt zij verbannen naar de top van een berg omgeven door een vuur waar een man, die dat vuur niet vreest en doorschrijdt, haar zal aantreffen. Voor het eerst zal zij de menselijke liefde ervaren wanneer zij door een man, Siegfried, wordt wakker gekust. Wotan straft Brünnhilde omdat hij vindt dat zijn dochter haar straf verdient en die moet ondergaan. Maar hij straft ook zichzelf want hij zal haar nooit meer zien. Bij het afscheid bloeit de liefde tussen vader en dochter weer op en op ontroerende wijze gaan ze na een innige kus uit elkaar.

Laatste poging

Waltraute op bezoek bij Brünnhilde

Waltraute, de zus van Brünnhilde, kan het niet aanzien dat Wotan in het Walhalla lusteloos verkommert door de afwezigheid van Brünnhilde. Hij heeft zorgen. Komt de Ring nog ooit terug bij de Rijndochters? Waltraute besluit tegen de wil van Wotan om Brünnhilde op aarde op te zoeken. Zij doet in een laatste poging een klemmend beroep op haar zus om de oppergod zijn rust terug te gunnen door de ring aan de waternimfen terug te geven. Brünnhilde denkt er echter niet over om het liefdespand (de Ring) dat zij van Siegfried kreeg af te staan. Haar eigen belang staat een dergelijke liefdesdaad, de wereld te redden, in de weg. Pas in de finale schenkt zij de ring aan de Rijndochters.

Het einde van de goden

Scène afscheid Brünnhilde

Richard Wagner heeft in vrijwel alle scènes van De Ring de protagonisten opgezadeld met de strijd om het bezit van het goud en de ring. Alberich, leider van het onderaardse volk van de Nibelungen, slaagt er als eerste in, nadat hij de liefde heeft afgezworen, om het goud dat bewaakt wordt door de Rijndochters te stelen. Hij laat er zijn broer Mime een ring uit smeden, die hem de macht geeft over het erfgoed van de wereld. Wotan weet het kleinood door brute roof, dankzij een list van de halfgod Loge, aan Albrich te ontfutselen. Hij roofde dus van een rover. Mag dat? Voordat de ring weer in handen komt van de Rijndochters en terugkeert op de bodem van de Rijn, zijn de tijdelijke bezitters Faffner en Siegfried, al gedood door de vloek die op de ring rust. Brünnhilde gaat zelf de brandstapel op waar Siegfried al op ligt en veroorzaakt het einde van de goden terwijl zij de ring teruggeeft aan de Rijndochters en het Walhalla door de door haar aangestoken brand mede wordt verwoest.

Ontwikkelingen
Naar de Ring des Nibelungen kan men op verschillende manieren kijken. Regisseurs hebben dat na de eerste uitvoering in1876 in Bayreuth ook gedaan. Dat is hen niet altijd in dank afgenomen. Men moet echter bedenken dat de verbeelding van de ideeën van Wagner steeds mede afhankelijk is van de stand van de techniek en het tijdsbeeld. Het is de vraag of zelfs Wagner zijn Ring anders had gepresenteerd als hij over betere of andere mogelijkheden had beschikt. Zijn kleinzoon Wieland heeft bijvoorbeeld vele jaren later geprofiteerd van de ontwikkeling op het gebied van de belichtingstechniek en van de ideeën die ontstonden over het omgaan met de beschikbare toneelruimten. In Wiesbaden deed regisseur Uwe Eric Laufenberg dat ook. Wanneer in het tweede bedrijf van Die Walküre Siegmund door Hundung wordt gedood heeft Fricka haar zin. Nog nooit zag ik een uitvoering waarin Fricka tijdens een strijd op leven en dood op het podium aan een grote tafel plaats neemt en toekijkt hoe haar doodswens voor Siegmund in vervulling gaat. Fricka kreeg haar zin en dankzij Laufenberg was ze er nog getuige van ook. Er waren nog enkele scènes waarin personages op het podium een aanvullende betekenis gaven aan een betreffende scène.

De jonge Siegfried (Schagen) met I-pad

Ook gebruikte Laufenberg tijdens de Verwandlungsmusik tussen de scènes verbindende videobeelden. Goed was zijn idee om tijdens de machtsuitoefening van een protagonist plotseling president Donald Trump en bondkanselier Angela Merkel in beeld te brengen.Een regisseur moet zoals in het onderhavige geval immers ook een opera kunnen actualiseren zoals Wieland Wagner en modern ingestelde opvolgers dat onophoudelijk doen. Zelfs bij uitvoeringen van eenzelfde  productie kan dit tot andere visualisaties leiden.

De cast
Van deze Ring heb ik weer met volle teugen genoten. Er werd uitstekend gemusiceerd door een prima cast waarin slechts een enkeling onder de maat zong. De personenregie was goed verzorgd en dat had vanzelfsprekend grote invloed op het acteerniveau. Natuurlijk had ik mijn voorkeuren.

Allereerst: ik was verrukt over de prestatie van de Duitse sopraan Evelyn Herlitzius. Een jaar of tien geleden zag ik haar in Essen voor het eerst als Isolde in Tristan und Isolde. Ze zong de sterren van de hemel en ik verlangde er naar haar nog eens te zien schitteren. Die wens kwam nu uit. De rol van Brünnhilde was haar op het lijf geschreven. Haar volume, timbre en articulatie waren perfect. Geen wonder dat zij in alle grote operahuizen ter wereld de belangrijke rollen zingt uit het repertoire van Wagner en Richard Strauss. Haar tegenspeler Siegfried werd vertolkt door de krachtig ogende en prachtig, zingende heldentenor Andreas Schager. Vooral in het lange liefdesduet met Brünnhilde aan het slot van het laatste bedrijf van Siegfried, kwam de Oostenrijkse heldentenor uitstekend voor de dag. Hij toonde zich de ware jonge naïeve held die onbekommerd en vol lef Wotan weerstond tijdens een heftige woordenwisseling en die daarna, aanvankelijk met vrees, zijn bruid Brünnhilde wakker kuste en haar toen vol overtuiging tot zijn liefdespartner maakte. Schager zong in die Walküre tevens de rol van Siegmund en oogstte ook toen, samen met invalster mezzosopraan Brit-Tone Müllertz als Sieglinde, veel applaus. Een eervolle vermelding verdient ook Thomas Blondelle als Loge. Deze Belgische tenor zong niet alleen uitstekend, maar speelde zijn manipulerende rol met grote humor. De Wotanrol werd door de bariton Thomas Hall gezongen. Zijn bariton moest het soms afleggen tegen het stevige orkestspel van het Hessisches Staatsorchester van Wiesbaden. Van zijn personage ging mede daardoor wat te weinig autoriteit uit. De Duitse mezzosopraan Margarete Joswig was een ideale Fricka. Afstandelijk, uit de hoogte, Wotan bestraffend toesprekend maar gelijktijdig ook profiterend van zijn macht als burchtenbouwer. Zij vertolkte een ervaren Fricka, die pal staat voor de handhaving van de formele huwelijksregels. De rollen van Alberich, dief en onderdrukker van het Nibelungenvolk en zijn broer de smid Mime, werden gezongen door respectievelijk bariton Tomas de Vries en tenor Matthäus Schmidlechner. Zij waren de mannen van het kwaad en dat lieten ze ook met verve horen en zien.

Finale

Brünnhilde (Herlitzius) en Siegfried (Schagen) danken publiek.

Zondag 29 mei kwam met Götterdämmerung een einde aan Der Ring des Nibelungen. Het slot was zoals altijd zeer indrukwekkend. Evelyne Herlitzius zorgde voor een voortreffelijk vocaal afscheid van de Ring. Het slotapplaus voor zangers en orkest en het boegeroep van een aantal toeschouwers gericht aan de regisseur namen we mee naar het hotel in de wetenschap dat we weer genoten hadden van Wagners Gesamtkunstwerk.

Een ding stelde ons definitief gerust. De ring ligt weer op de plaats waar ze hoort te zijn: in de Rijn.