Das Wunder der Heliane, een meesterwerk van Erich Wolfgang Korngold

De Vreemdeling en zijn bewaker

Onverwachte gebeurtenissen kunnen je leven in de war schoppen maar ook verrijken. Dat laatste overkwam mij en mijn echtgenote op dinsdag 3 oktober toen we slechts een paar uur voor de aanvang besloten te gaan genieten van een voor ons totaal onbekende opera van de Oostenrijker Erich Wolfgang Korngold (1897-1957): Das Wunder der Heliane. En dat geheel onvoorbereid, eigenlijk tegen mijn principe in! De Vlaamse opera in Antwerpen creëerde een nieuwe productie die meer dan de moeite waard bleek te zijn.

Erich Wolfgang is de zoon van operacriticus Julius Korngold, die alles in het werk stelde om zijn zoon de bekendste operacomponist van de wereld te maken. De aanleiding was dat Erich al op jonge leeftijd werd gezien als een wonderkind zoals Mozart. Zo beroemd zou hij hier niet worden want de familie Korngold bivakkeerde veelal in Amerika en Erich schreef in plaats van opera’s veel filmmuziek.

Regime Hitler 
Korngold keerde na de oorlog wel terug naar zijn vaderland maar voelde er zich niet meer thuis. Voor de tweede wereldoorlog componeerde hij vijf opera’s waarvan ‘ Die tote Stadt ‘ als de meest succesvolle wordt beschouwd. In 1927 zag ‘ Das Wunder der Heliane ‘ het levenslicht in de Staatsopera van Wenen. De hoog gespannen verwachtingen werden niet ingelost. Het Weense publiek gaf de voorkeur aan de opera ‘ Johnny spielt auf ‘ van Ernst Krenek. Als reactie trok Korngold zich terug als operacomponist.
In 1934 vlucht Korngold voor het regime van Hitler, gaat in Hollywood wonen, componeert daar voornamelijk filmmuziek en wint daarmee twee Oscars. Zijn laatste opera ‘ Die Kathryn ‘ werd in 1938 door de nationaalsocialisten verboden vanwege de Joodse voorouders van Korngold (Entartete Kunst).
Korngold keert in 1954 terug naar Europa maar de veranderende smaak van het publiek geeft hem geen kans op succes. Op 29 november 1957 sterft hij in Los Angeles.

Nieuwe productie
Wat konden wij verwachten van de nieuwe productie van Das Wunder der Heliane in een helaas die avond slecht bezet operahuis? Wat schetst echter mijn verbazing te doen te hebben met een meesterwerk waarvan het libretto is geschreven door Hans Müller naar het mysteriespel van Hans Kaltneker. Wellicht mocht je van Korngold verwachten dat hij in de jaren twintig mee zou gaan in de atonale wijze van componeren zoals Webern en Schönberg. Hij stond immers niet afwijzend tegen de nieuwe harmonische wijze van componeren maar hij deed duidelijk geen afstand van de expressie mogelijkheden van de oudere muziek. Zeker, er zijn in ‘ Das Wunder der Heliane ‘ passages met atonale muziek, er wordt ook rijkelijk gestrooid met dissonanten en herhaaldelijk gewisseld van toonsoort, maar Korngold slaagt erin om nieuwe verrassende klanken te creëren. Als ik de inleider moet geloven is er sprake van een heel lastige partituur voor zowel zangers als orkest en wordt het werk daarom zo weinig uitgevoerd met als gevolg……onbekend maakt onbemind. Maar toch…. ik hoor Wagner, Strauss, Mahler en Puccini in Korngolds muziek, werkelijk fascinerend om te horen. Gespannen luister ik naar de zangers die het uiterste van zichzelf moeten geven. Deels in Sprechgesang maar ook in zeer melodische passages. Er wordt gedurende drie uur zingen heel wat energie en vocale kracht aangewend.

Hypnotiserend effect
Orkest en zangers musiceren met een klanktapijt van zinnelijke akkoorden met een hypnotiserend effect. Ook voor het fantastisch zingende koor, vertegenwoordigend een volk van een staat zonder naam, is een bijzondere rol weggelegd in een drama dat zich voornamelijk  afspeelt tussen een jaloerse, gewelddadige Heerser, zijn vrouw de Koningin en een Vreemdeling.

De Heerser en de Vreemdeling

Het drama strekt zich  ook in haar consequenties uit naar een machteloos volk dat geweld wordt aangedaan door het liefdeloos en negatief optreden van de Heerser. De Vreemdeling verschijnt. Hij is een charismatische man die predikt over liefde en geluk. en probeert een troost te zijn voor het volk maar vindt in de Heerser zijn grootste vijand. Als diens vrouw medelijdend (denk aan Parsifal), vol liefde in de ban raakt van de gevangen genomen Vreemdeling en er discussies ontstaan tussen de Heerser en een zevental rechters over een mogelijke echtbreuk door overspel van de koningin met de Vreemdeling is de verwarring groot. Ondervraging door de rechters van de koningin leidt slechts tot teleurstelling en woede van de Heerser door haar getuigenis dat zij zich slechts in gedachten aan de Vreemdeling gaf maar haar begeerte onder controle hield. Een geloofwaardig verweer? Om de waarheid boven water te krijgen eist de Heerser dat er een godsoordeel  komt. Via de zogenaamde baarproef zal Heliane, omdat ze toch rein is, in staat moeten zijn de Vreemdeling weer tot leven te wekken. Wanneer zij daarin slaagt geloven de rechters dat zij de waarheid sprak. Helaas lukt het haar niet en zal ze daarom moeten sterven. Onder druk van de menigte geeft ze alsnog toe dat ze de Vreemdeling toch heeft lief gehad. De heerser, die zegt wel van haar te houden, wil haar nu toch redden op voorwaarde dat ze zich voor het eerst in zijn leven aan hem zal geven. Ze weigert dat en het volk begeleidt haar naar de executieplaats. Dan wordt de menigte opgeschrikt door de donder. Wat blijkt? Het lichaam van de Vreemdeling is plotseling herrezen. Heliane stort zich in zijn armen waarop de Heerser haar met een zwaard doodt. De Vreemdeling zegent het volk en zet de Heerser af. Zijn macht is gebroken
Heliane en de Vreemdeling worden in de finale op bovenaardse wijze verenigd. De liefde is de overwinnaar! We vinden in dit werk van Korngold net als bij Wagner het thema van Verlossing door de Liefde terug!

Regie en protagonisten
 Regisseur David Bösch, die al eerder bij de Vlaamse opera Elektra en Idomeneo regisseerde, laat het drama spelen in een ‘ wasteland,’ een woestijnlandschap dat symbool staat voor de politieke tirannie van de Heerser die liefde en geluk aan zijn volk misgunt omdat hij de liefde  van zijn vrouw niet kan winnen. De Heerser: ‘Op liefde staat in mijn land de doodstraf.’
Over de protagonisten kan ik kort zijn. De hoofdrollen zijn fantastisch bezet. De Litouwse sopraan Ausrine Stundyte is zeer overtuigend als Heliane. Zij pareert met verve alle moeilijke en soms lange passages. De tenor Ian Storey vertolkte de rol van de Vreemdeling die als een ware idealist liefde en geluk onder het volk wilde brengen waarnaar het zo verlangt. Hij was een overtuigende boodschapper. De IJslander Tómas Tómasson beschikte over het volume en de kracht om als Heerser niet alleen de koningin maar zelfs het publiek angst aan te jagen.
Het orkest onder leiding van de al dikwijls bewierookte Alexander Joel speelde fantastisch. De noten leken over de rand van orkestbak te klotsen. Je zou denken dat de musici in de orkestbak soms verdrinken in de orkestrale vloedgolven die van tijd tot tijd opsteken. Het koor weet ondanks een decibellenveelvoud van het orkest toch te flonkeren.

Onbekend maakt onbemind…….Bekendheid en het ervaren van een muzikaal meesterwerk vragen om herhaling. Misschien een idee voor de Nationale Opera in Amsterdam! Ik wil deze opera nog wel een keer zien.