Al weer een hele tijd geleden zag ik in de opera van Vlaanderen de opera Akhnaten van de Amerikaanse componist Philip Glass (1937)die vijftien opera’s op zijn naam heeft staan. Eerder zag ik ook zijn Satiagraha (1980). Behalve deze twee heb ik niet eerder een van zijn vijftien opera’s gezien. Ik was tijdens de twee uitvoeringen zo geïmponeerd door de muziek dat ik mezelf beloofde de eerste beste kans te grijpen om naar een theater te gaan waar een werk van de Amerikaan zou worden uitgevoerd.
Op maandag 9 december 2019 jl was het zover. In de Pathé-bioscoop in Tilburg zag ik een uitvoering van de Metropolitan Opera van Akhnaten, die in 1984 in première ging in Stuttgart. Ik heb er geen moment spijt van. Ik voel me zelfs nu nog enigszins betoverd door de repetitieve patronen van de muziek waardoor je in trance kunt raken. Hoe is het toch mogelijk dat het ontelbare malen herhalen van een muzikale zin met een superstrak ritme, met het toevoegen en weer weglaten van enkele noten, je zo kan meevoeren in een andere muzikale wereld dan die waar je aan gewend bent? Toch vreemd dat verveling uitbleef. Soms lijkt de muziek op een gebouw van stenen die zo nu en dan over elkaar heen schuiven. Denk niet dat ik ook maar één zangstuk hoorde dat doet denken aan een klassieke aria. De melodieën die orkest en zangers laten horen kennen geen aanloop, geen oplopende spanning in het middenstuk en ook geen explosieve finale die je voelt aankomen.
Het orkest van de Met, onder leiding van de vrouwelijke dirigent Karen Kamensek, maakte veel gebruik van slagwerk en percussie maar speelde zonder violen (wel altviolen) waardoor de sobere klankkleur van de muziek voor een belangrijk deel werd bepaald door de blazers.
Geschiedenis
Op het podium was ook van alles te beleven. Er waren dansers, zangers en jongleurs die fragmentarisch de opkomst en ondergang van de dominante Egyptische farao Akhnaten uitbeeldden (1351 tot 1334 v.C. ) Glass’ opera gaat over macht. Als opvolger van zijn vader Amenhotep III werd farao Akhnaten gekroond. De vorst introduceerde een ingrijpende wijziging in de heersende cultuur. De oude traditionele goden mochten niet langer worden vereerd, maar de zonnegod Aton moest worden geëerbiedigd als een unieke god die in de gedaante van een zonneschijf steeds zichtbaar was. Akhnaten beschouwde zichzelf als de enige zoon en profeet van Aton en profileerde zich als godkoning.
De vorst stichtte een compleet nieuwe stad: “Horizon van Aton” en werd aanvankelijk zeer gewaardeerd door zijn onderdanen tot hij zijn band met het volk verwaarloosde en zijn leger niet opgewassen bleek te zijn tegen vijanden die delen van zijn land annexeerden. Een volksopstand na 17 jaar regeren werd Akhnaten, zijn vrouw Nefertiti en hun zes dochters fataal. De stad werd vernietigd en het einde van het regiem was een feit.
De productie van deze opera was van de Engelse regisseur Phelim McDermott. De dramatiek in deze opera is niet zo groot maar McDermott slaagde erin om een enorme hoeveelheid spanning te creëren door krachtige motieven te gebruiken die een essentieel onderdeel van de structuur uitmaken. De samenzang van vrouwen klonk me niet zo consonant in de oren maar het koor, dat het volk of priesters vertegenwoordigde, maakte een grote indruk. De zich herhalende motieven werden krachtig in een sterk ritme gezongen. Schitterend!
De rol van Akhnaten werd gezongen door de countertenor Anthony Roth Constanzo. Of hij nou echt goed was weet ik niet, want zijn presentatie als zanger en acteur lijkt niet op die van een westerse artiest. Het ontbreekt me trouwens aan vergelijkingsmogelijkheden. Constanzo’s voordracht stond me zeker aan! Hij heeft een heldere en krachtige stem.
Scène uit Akhnaten
Opvallend was de rol van Akhnatens vader, Amenhotep III. Die verschijnt als een geest die in het Engels commentaar geeft op de ontwikkelingen, datgene wat in het oud Egyptisch wordt gezongen. Acteur Zachary James vertolkte met een meer dan krachtige stem uitstekend deze spreekrol.
Toneelbeeld
Het toneelbeeld zag er nooit statisch uit. Zo werd vermeden dat het werk met zijn sterk meditatief en repetitief karakter een saai toneelbeeld opriep. De regie gebruikte daarbij ook slow motion-acties waarbij de acteurs heel bewust van moment tot moment bewogen, zodat het publiek het grotere tableau kon overzien zonder een beat te missen. Het gebruik van deze techniek was met name effectief tijdens ‘Attack and Fall’, waarbij de dochters van Akhnaten worden gevangen genomen door de felle menigte. Akhnaten rent achter hen aan, zijn mond verlamd van angst, maar zijn toch te langzame beweging onderbreekt het cruciale moment en maakt hem des te machtelozer.
Het podium werd ook dikwijls bezet door symbolische figuren die werden voorgesteld door jongleurs of de goden.
De kostuums waren zo prachtig dat we gerust kunnen spreken van een kostuumopera. De protagonisten die bij de koninklijke familie behoorden waren grotendeels in gouden kleding gestoken. Ook anderen droegen met goud geaccentueerde kostuums. Het zag er prachtig uit.
Het paar Akhnaten en Nefertiti
De meest ontroerende scène die McDermott het publiek bood, was een hypnotische liefdesscène tussen Akhnaten en zijn vrouw Nefertiti waarin de twee langzaam over het podium naar elkaar schrijden. Ze slepen beiden een lange rode sluier achter zich aan en verenigen zich in het midden van het podium waarbij het paar en de sluiers zich verbinden en dat lijkt op een onbeperkte rode draad, een symbool van een eeuwig durende liefde.
Trilogie
Akhnaten is de derde opera van een trilogie. Einstein on the Beach gaat over wetenschapper Einstein, Satiagraha brengt de weerstand tegen tirannie door Gandhi in beeld en Akhnaten toont hoe macht corrumpeert en leidt tot verwoesting van een cultuur.
Akhnaten is verdeeld in drie bedrijven. De muziek is in elke acte doorlopend en de scènes volgen elkaar op zonder pauze. De woorden in de zangteksten zijn afkomstig uit verloren oude talen. De problemen met het vocaliseren daarvan werden opgelost door de ritmen en de intonatie uit een lang vergeten tijdperk te creëren. Een uitzondering is de hymne aan Aton in het tweede bedrijf. Akhnaten drukt daarin zijn diepe persoonlijke emotie en gedachten uit. Daarom wordt de hymne steeds gezongen in de taal van het land waar de opera wordt opgevoerd. Dit keer dus in het Engels
Akhnaten eindigt op de tonen die een sombere melancholie uitdrukken. De arpeggio-muziek van Glass wijkt niet af van de eeuwige ritmische nadruk, maar de emoties, zoals verbeeld door de enscenering, zorgen voor een diepe reflectie op hoe de samenleving het verleden vaak laat sterven en zelfs vermoordt als zij dat nodig acht.
Inhoud en uitvoering maakten een grote indruk op me. Jammer dat er weer weinig operaliefhebbers kwamen opdagen.
Operabeluisteren.nl 