Svetlana Ignatovich (Fevronia)
De opera ‘De legende van de onzichtbare stad Kitesj’ van de Russische componist Nikolai Rimski korsakov (1844-1908) dateert van 1904. Het werk verenigt zowel atheïstische als religieuze elementen. De opera vertelt een verhaal (libretto van V.I.Belski) waarin de nationale geschiedenis van Rusland is verweven met een fantastisch onderwerp dat helemaal in de sprookjeswereld thuis hoort. Het libretto heeft een dubbele verhaallijn. Er is een wonderlijke redding van de stad de stad Kitesj uit de macht van de Tartaren doordat de stad onzichtbaar wordt voor de vijand, een mirakel waarvoor het jonge meisje Fevronia en vorst Joeri Vsevolodovitsj gebeden hebben. En er is de liefdesgeschiedenis van Fevronja die in eenheid leeft met de natuur en verliefd wordt op prins Vsevolod.
Mythen
Door de eeuwen heen zijn mythen de mens tot vaste steun en toeverlaat geweest. Het troostte en onderrichtte hem en toonde een weg in een wereld die toch altijd een raadsel bleef.
Tegenwoordig menen we de wereld wel te kennen en dus worden de mythen op rationele gronden ontmythologiseerd met als gevolg dat de mens na verloop van tijd toch weer nieuwe mythen schept. De behoefte daaraan blijft immers overeind als deel van het mens-zijn. Het lijkt er op dat de nieuwe mythen minder tijdloos zijn, minder diepgang hebben en veel meer gericht zijn op het creëren en invullen van droombeelden.
Inmiddels heeft het regietheater korte metten gemaakt met de mythe. Theater moet ‘actueel’ zijn en de mens iets leren over zijn eigen situatie. Niet gehinderd door enige kennis van zaken kwam menig moderne regisseur tot de conclusie dat een ‘oude mythe’ dat per definitie niet was. Ook opera’s werden dus ontmythologiseerd en bij oude opera’s werden nieuwe verhaaltjes bedacht om te zorgen dat de inhoud ‘herkenbaar’ werd voor een modern publiek. Dat de gezongen tekst daardoor af en toe nergens meer op sloeg en soms zelfs ridicuul werd, werd voor lief genomen. Zo ook waren er fricties tussen het visuele gebeuren en de muziek.
Fevronja en Griskja
Andere aanpak
Dat deze moderne aanpak wel degelijk sterke voorstellingen kan opleveren, bewees een regie van de beroemde Rus Dmitri Tsjerniakov. Hij ontwierp voor een productie van de Nederlandse Opera van Rimski-Korsakovs ‘De legende van de onzichtbare stad Kitesj en het meisje Fevronia.’ Die productie, waarbij de handeling was verplaatst naar een hedendaagse omgeving die veel leek op een vroegere terroristische aanslag in een Russische deelrepubliek. Zo groeide deze productie uit tot de meest fascinerende voorstelling van het seizoen 2011-2012.De Amsterdamse productie werd in 2013 bij de Internationale Opera Awards bestempeld als de beste operaproductie van het jaar.
Ook zonder politieke bijbedoelingen is de actualisering van regisseur Tcherniakov niet helemaal onbegrijpelijk. Voor ons westerlingen blijft het toch een groot probleem dat veel opera’s van Nikolaj Rimski-Korsakov gebaseerd zijn op Russische legenden en sprookjes die hier onbekend zijn. De componist schreef zijn werken specifiek voor een publiek dat opgegroeid is met dezelfde folkloristische achtergrond, en bovendien vertrouwd was met de archaïsche en symbolische elementen die daarin een rol spelen. Voor dat publiek zijn de karakters van meet af aan herkenbare menselijke wezens, maar voor ons in het westen kan een traditionele en folkloristische productie van zo’n opera snel verworden tot een vertederend maar ook langdradig sprookje.
Verliefd
In werkelijk adembenemende mooie toneelbeelden begint de productie van Tcherniakov nog als een sprookje over het sprookjesachtige meisje Fevronia dat in een idyllisch bos leeft in een schamel hutje, in harmonie met de natuur en zichzelf en met in haar nabijheid haar gepersonaliseerde mythologische dieren. Hieraan komt een einde door haar ontmoeting met de zoon van een plaatselijke machthebber (Prins Vsevolod Joerjevitsj). In het volgende bedrijf zien we hoe hun huwelijk wordt gevierd op een modern stadsplein in ‘Klein Kitesj’ dat geheel wordt beheerst door de mentaliteit van een kille consumptiemaatschappij. Aan de feestvreugde – zo die er al is – komt een abrupt einde als een groep terroristen (Tartaren) met ratelende Kalasjnikovs zo ongeveer iedereen neermaait. Tot de weinige overlevenden van dit bloedbad behoren Fevronia, schitterend vertolkt door Svetlana Ignatovich die als ‘beloning’ wordt toegewezen aan een van de leiders van de terroristen en de dronkenlap Grisjka Koeterma, sterk neergezet door de tenor John Daszak, die hen als gids moet dienen op hun zoektocht naar nieuwe rijkdommen in ‘Groot Kitesj’. De gebeden van Fevronia en van de aanwezige vrouwen om de stad voor de aanvallers onzichtbaar te maken, is de kern van het door Rimski bewerkte sprookje. Ze worden verhoord. Terwijl de klokken van de stad luidden wordt de stad in nevel gehuld. Het derde bedrijf toont een aaneengesloten ruimte die eruitziet als een grote aula waar soldaten, gewonden en vluchtelingen een veilig heenkomen zochten en waar de algemene ontreddering een hoogtepunt bereikt.
Svetlana Ignatovich
Liefdevolle zang
Daarop volgt dan een laatste bedrijf. Samen met een tot krankzinnigheid vervallen Grisjka, nog altijd fantastisch acterend, dwaalt de verzwakte Fevronia door een troosteloos bos waar zij uiteindelijk het slachtoffer wordt van haar uitzinnige metgezel. Stervend wordt zij dan in haar koortsdromen teruggevoerd naar het bos van haar jeugd. Zij ziet de vogels met wie ze leefde in het woud haar bijstaan. Ze begeleiden haar naar haar laatste momenten. Ze zingt nog even liefdevol als tijdens de vorige scenes toen zij de agressieve Grisjka in woord en gebaar trachtte te laten inzien dat hij als mens ondanks zijn nare gedrag, toch respect en liefde verdient.
Opmerkelijk is dat regisseur Tcherniakov met enkele inleidende teksten tracht een nieuwe mythe te scheppen door de handeling te verplaatsen naar een soort ‘eindtijd’ waarin de mensheid verdeeld is in degenen die een hoger ideaal nastreven en degenen die ieder normbesef verloren hebben. Ondanks alle wrijvingen met het libretto slaagt Tcherniakov er daarbij wel in deze wat langdradige folkloristische opera om te zetten in een reeks sterke theatrale momenten.
Indrukwekkend koor
Alle visueel sterke beelden, Tcherniakov ontwierp zelf ook de toneelbeelden, werken des te sterker door de inzet van het sterk acterend en indrukwekkend zingende koor van de Nederlandse Opera. De sterkste pijler onder deze voorstelling is echter de spankracht en de orkestrale rijkdom waarmee Marc Albrecht en het Nederlands Philharmonisch Orkest Rimski’s kleurrijke partituur tot klinken brachten. Ook zij konden echter niet verhelpen dat de door Fevronia in haar ijlkoortsen gedroomde slotscène van ruim een half uur, ondanks (of dankzij?) de parallellen met Wagner’s Parsifal, wel erg lang duurt.
De voor een belangrijk deel Russische bezetting wordt aangevoerd door de sopraan Svetlana Ignatovich in een sterke weergave van zowel de lyrische openingsscène als de daarop volgende meer dramatische delen. In haar uitgebreide soloscène tijdens de laatste akte werd ze door de fysiek ook zware rol zichtbaar vermoeid zonder dat zij aan stemkracht inboette. Haar acteerkwaliteit bleek bovengemiddeld.
Het liefdespaar
Alles was magisch
Tenslotte nog dit: Deze opera is puur Russisch. Herkenbaar zijn de religieuze beelden van het volk, de prachtige koorzang, het luiden van de klokken en het gezang van de gelovigen. De muziek is fantastisch. Dirigent Marc Albrecht geeft bijzonder veel aandacht aan de kleinere instrumenten of instrumentengroepen. De koperinstrumenten klinken steeds als er iets historisch te beleven is.
Ik zat vier uur voor mijn pc dankzij Eurovision en de Nederlandse opera die zorgden voor de perfecte weergave van een prachtig werk! Van deze opera is een dvd opname in de handel!
Opus Arte OA 1089 D (2 dvd’s). Opname: Amsterdam, 8 februari 2012.
Operabeluisteren.nl 