Der Zwerg van Alexander Zemlinsky, een meesterwerk

Alexander Zemlinsky werd in 1871 in Wenen geboren en overleed in Amerka in 1942 aan een hersenbloeding. Hij vluchtte destijds naar Amerika vanwege de bedreigingen van het naziregime. Beroemd is hij niet geweest, daarvoor werden zijn werken te zeldzaam gespeeld. Zijn componeertalent werd wel al vroeg opgemerkt door Brahms. Hij hield ook contact met Arnold Schönberg die hem bewonderde en in die tijd atonale muziek componeerde. Zemlinsky bleef altijd een tonaal denkende laatromanticus al zocht hij in zijn donkere, vaak onheilspellende, volle, kleurrijke orkestmuziek altijd de grenzen op van de harmonische taal.

Zijn lyrische symfonie uit 1923 is een prachtig muziekstuk en van zijn opera’s, hij componeerde er zeven, zijn  Die Seejungfrau (1903) en Der Zwerg (1921) zeer de moeite waard om te beluisteren.

Seizoen opening
De nationale opera in Amsterdam voerde laatstgenoemde opera uit tijdens de seizoen opening 2021-2022. Het bleek meer dan de moeite waard. Je zult als je gebruik maakt van de streaming van Operavision ongetwijfeld genieten van de uitstekende zingende solisten en van de dikwijls volle orkestmuziek, die verwant lijkt aan die van Richard Wagner. Het Nederlands Philharmonisch Orkest stond onder leiding van de nieuwe Italiaanse dirigent Lorenzo Viotti die een contract tekende voor drie jaar. Hij leidde het orkest met drukke en grote gebaren door de partituur. Het orkest volgde de door hem aangebrachte dynamische accenten gezagsgetrouw op. Mede daardoor werd der Zwerg een uitstekend begin van het nieuwe operaseizoen. Opvallend was dat de Nederlandse theater- en filmregisseuse Nanouk Leopold, die tijdens deze voorstelling haar operadebuut maakte, er voor koos het orkest niet in de orkestbak te laten spelen maar achter op het podium.

Bijzonder cadeau
Der Zwerg is de zesde opera van Zemlinsky. Librettist was de Oostenrijkse jongeman Georg Klaren die zijn tekst schreef naar een verhaal van Oscar Wilde waarin de Spaanse kroonprinses voor haar verjaardag een heel bijzonder cadeau krijgt: een klein mensje. Zij krijgt dat cadeau omdat hij een leuk speeltje is die aardig kan dansen. Tot ieders vermaak is dat mensje zich niet bewust van zijn kleine gestalte. Al snel ontwikkelen zich gevoelens tussen het prinsesje en de dwerg, maar welke kans hebben ze in een wereld waarin alles anders is?

Nanouk Leopold laat het sprookje spelen bij een hof waarin de hofdames uitgedost zijn in roze jurken en opgetuigd met varkenskoppen en poten. De vier zangeressen zingen uitstekend en de eerste hofdame (Ghita), de bekende Duitse Annette Dasch, beschikt over prachtig stemmateriaal. Zij droeg haar rol zingend en spelend uitstekend voor.

Uitsluiting
De rol van de dwerg werd vertolkt door de Amerikaanse heldentenor Clay Hilley. Het prinsesje of wel de Infanta Donna Clara had een volwaardig vertolkster in de Nederlandse sopraan Lenneke Ruiten. Beiden zongen prachtig en bleven stabiel zowel in de hoge als lage registers. Ze gingen ook fantastisch om met de dynamiek die in de rollen zit opgesloten. Hun stemmen pasten zich perfect aan bij de teksten en zij speelden als volleerde toneelacteurs. Wat mij betreft niets dan lof. Het kan je niet ontgaan dat beiden veel gevraagde solisten zijn op de wereldpodia. Op het toneel kon men zich weinig verplaatsen omdat de protagonisten individueel opgesloten zaten in een kleine ruimte (een doorzichtige kist).Dat bracht tot uiting at van echte communicatie tussen hen geen sprake was en uitsluiting van de Dwerg onvermijdelijk bleek. Uitsluiting was ook het kernprobleem in dit werk van Zemlinsky. De dwerg weet echt niet dat hij lelijk is en dat de mensen hem daarom belachelijk maken. Wat hij ziet lijkt steeds anders te zijn dan wat anderen zien en ervaren. De onthulling van een spiegelbeeld is weggewerkt zodat je bij een onthulling denkt: O ja er is ook een spiegel. Dat de dwerg een buitenstaander is is  duidelijk. De hovelingen zijn gehuld in onflatteuze jurken maar de dwerg is vreemd genoeg vermomd als een vogel in een prachtig kleurrijk kostuum. Daar is hij zich vermoedelijk niet van bewust waardoor de afschuw van zichzelf haast ongeloofwaardig is.
Zelfreflectie
Een dergelijk verhaal brengt me op de gedachte en op de vraag: Ken ik mezelf? Ken ik me zoals de anderen mij kennen? Wat is daarbij geloofwaardig? Heb ik om mezelf te kennen een spiegel nodig? Het zijn existentiële vragen. Goed dat ze in een opera ook worden gesteld!

Deze voorstelling van de Nationale opera is opgenomen op 12 september 2021 en die kunt u zien via de website operavision.eu  op uw pc of I-Pad tot 18 december 2021  12.00 uur.  De voorstelling is gezongen in het Duits. Ondertiteling in 100 talen is mogelijk, waaronder Nederlands.

Advertentie

Read Full Post »

Opera in bioscoop Pathe Tilburg Centrum 2021-2022

Beste operaliefhebbers,

Vandaag een eerste poging om mijn gestrande weblog nieuw leven in te blazen.

Ik berichtte u eerder dat De Metropolitain Opera in New York het komende operaseizoen opnieuw voorstellingen gaat streamen naar talloze bioscopen over de hele wereld. Ook in Tilburg bij de Pathé bioscoop centrum kunnen operaliefhebbers daarvan profiteren.

Het nieuwe seizoen gaat in Tilburg van start op zondag 17 oktober 2021 met de Russische opera Boris Godoenov van de componist Moessorgsky. U krijgt daarover nog nadere  informatie. Nu al vast een aansporing om de datum in uw agenda vast te leggen.
De voorstelling begint om 11.00 uur. Bij deze opera blijft het niet.

U kunt net als voor Boris Godoenov nu al digitaal toegangskaarten reserveren voor onderstaande voorstellingen via de website van de Pathébioscoop:

Zondag 31 oktober de nog onbekende opera ‘Fire shut up in my bones’ van Terence Blanchard.

Zondag 12 december 2021: De opera Eurydice van Matthew Aucoin.

Zondag 6 februari 2022: De opera Rigoletto van Giuseppe Verdi.

Zondag 20 maart 2022: De opera Ariadne auf Naxos van Richard Strauss.

Wanneer u verhinderd bent om een werk te bezoeken en u wilt er toch kennis van nemen, dan bestaat de mogelijkheid om de opera op een andere locatie te zien. De website van Pathé geeft aan waar u terecht kunt. Kijk op de site:  http://www.patheopera.nl

Ik hoop dat deze mededeling iedereen bereikt zodat we spoedig de weblog weer in gebruik kunnen nemen om u periodiek te voorzien van actuele berichten over het fenomeen opera.

Hartelijke groet,
Peter Année

Read Full Post »

Dirigent Christian Thielemann ster in Tristan und Isolde

Tristan und Isolde van Richard Wagner (1813-1883) is een lievelingswerk van mij. IK heb de opera diverse keren gezien en bezit verschillende cd en dvd opnamen van het werk. De opname die ik vandaag bespreek op mijn weblog is een van de mooiste die ik ooit hoorde. Dat is vooral te danken aan dirigent Christan Thielemann die het orkest in Bayreuth volledig naar zijn hand zette. Tristan und Isolde ging in première in juni 1865 in München.

Voor mij was het lang geleden dat ik het meesterwerk live zag in Amsterdam (2001) onder leiding van dirigent Sir Simon Rattle. Vijftien jaar later, op een groot bioscoopscherm van Pathé in Tilburg,  tijdens een gestreamde uitvoering vanuit de Metropolitan uit New York herinner ik me een geweldig zingende Nina Stemme in de hoofdrol. Beide uitvoeringen waren prachtig, ontroerend! Dat is me wel bijgebleven.

Nog een bijzondere voorstelling vond ik die in het Aalto theater in Essen. De Isolderol werd gezongen door de sopraan Evelyn Herlitzius. Ik wist niet wat ik hoorde bij de eerste tonen van de sopraan.  Een tamelijk kleine gestalte produceerde een helder en krachtig geluid dat er borg voor stond dat ze niet werd overruled door een sterk volumineus orkest van meer dan honderd musici en een Tristan die van hetzelfde kaliber was als de sopraan.

De cast

Ik nam me de afgelopen dagen voor om mijn herinnering aan Evelyn Herlitzius  opnieuw tot leven te wekken toen ik op YouTube zag dat zij de rol van Isolde, nu zoveel jaren later, weer zong in een voorstelling waarin ‘mijn stersopraan ‘ditmaal niet de eerste prijs won, maar die moest laten aan  dirigent Christiaan Thielemann die de voorstelling naar een ongekend hoogtepunt voerde.  Ik nodig u uit om op YouTube Tristan und Isolde te beluisteren met Stephen Young  als Tristan,  Evelyn Herlitzius als Isolde, Georg Zeppenfeld als Koning Marke, Lain Paterson als Kurnewal, Christa Mayer als Brangäne en Raimond Nolte als Merlot. De opname is uit 2015 van de Bayreuther Festspiele.

Regietheater

Een belangrijke rol was weggelegd voor Katarina Wagner als regisseur. Ze toonde grote affiniteit met regietheater. Dat was vanaf het eerste bedrijf klip en klaar. De toeschouwers werden geconfronteerd met een labyrint aan stellages en gangen waarvan geen mens weet waar die heen moesten leiden. Wellicht een metafoor voor de onrust en onzekerheid die in het Keltische verhaal een belangrijke rol speelt. Veelal bevonden zich op die stellages Kurnewal, Brangäne en Koning Marke die toekijken wat zich afspeelt tussen Tristan en Isolde. Soms lijken de protagonisten gevangen in de metalen hekken.

Pas na vier uur zang en toneel mocht de fantastische cast de ovatie van het enthousiaste publiek in ontvangst nemen. Dat gold vooral voor de heldentenor Stephen Young en de dramatische sopraan Evelyn Herlitzius. Young ging als Tristan geheel op in de liefde voor Isolde. Zijn zang was afwisselend fors en teder en zijn acteren zeer geloofwaardig. De beide hoofdrolspelers zongen fraai hun teksten en tijdens het grote liefdesduet in het tweede bedrijf, dat bijna een half uur duurde, vermengde hun zang zich zodanig dat zij daarmee de suggestie wekten mentaal en fysiek een eenheid te vormen. Tegen de achtergrond van het toneel zag men in perspectief  hoe de geliefden zich verliezen in een oplossend wit licht. Een fraaie uitbeelding van versmelting.

De vraag naar de werkelijkheid

Tristan und Isolde tonen zich in de eerste acte soms onzeker over hun wijze van zijn. De vraag naar de werkelijkheid wordt door de hoofdpersonen gesteld. Tristan vraagt: ‘ Waar ben ik?’ Isolde: ‘Waar zijn wij?’ Geen wonder dat woorden als mysterieus, geheimzinnig, verlangen, ongrijpbaar en ontzaglijk een bepaalde kijk op de werkelijkheid oproepen bij de protagonisten.

Hoe spannend is het moment uit het eerste bedrijf wanneer de op wraak beluste Isolde samen met Tristan in plaats van een dodelijk gif een door Brangäne ingeschonken liefdesdrank  over hun handen laten vloeien en zij voor het eerst hevig verliefd in elkaars armen vallen. Hoe hard en triest is daarna de scheiding van het verliefde paar wanneer Tristan aan het einde van hun boottocht Isolde als beloofde bruid op klaarlichte dag overdraagt aan Koning Marke.

Dag en nacht

Tijdens het tweede bedrijf wordt duidelijk dat Tristan en Isolde elkaar uitsluitend nog kunnen ontmoeten tijdens de afwezigheid van Koning Marke die met Melot op jacht is. Zij ontmoeten elkaar in een huisje op een afgelegen plek. Afgesproken is dat de dienster van Isolde, Brangäne, de wacht zal houden en waarschuwen voor aankomend gevaar. Verlangend naar Tristan dooft Isolde de kaarsen. Het is het afgesproken teken dat de weg voor Tristan vrij is om Isolde te ontmoeten. In steeds vuriger bewoordingen verwensen Tristan en Isolde vervolgens de bedrieglijke begoocheling van de dag, de dag die hen scheidde, en bezingen ze nadrukkelijk de nacht en de dood als hun ware vaderland. Zij achten zich in een paradijselijke toestand. Zij letten niet op de dringende waarschuwingen van Brangäne dat de nacht ten einde loopt en de komst van koning Marke en Melot steeds waarschijnlijker wordt. De steeds extatischer wordende dialoog wordt ruw onderbroken bij de komst van beiden. De diep gekwetste koning vraagt steeds dringender naar de voor hem onbegrijpelijke reden voor de ontrouw en de woordbreuk van zijn vriend Tristan. Tristan zegt zijn vraag niet te kunnen beantwoorden en verlangt hulpeloos naar het wonderlijke van de eeuwige nacht. Isolde is bereid hem te volgen. Dit is voor de ambitieuze Melot te veel. Woedend stort hij zich op Tristan die hij naar later blijkt dodelijk  verwont.

De rol van koning Marke was toebedeeld aan de bas Georg Zeppenfeld . Zijn stem is prachtig en hij brengt zijn rol geloofwaardig voor het voetlicht. Ook nu, want hij toonde zich een geschokte koning die zich in een onverwachte situatie bevond die hij niet kon bevatten. Zijn grote monoloog die begon met de woorden ‘ Tatest du wirklich ‘ was ‘dramma per musica’ in de ware zin van het woord. Groots gezongen en voorgedragen.

Vervulling

De derde acte stond in het teken van de dood. We worden op intense wijze deelgenoot gemaakt van Tristans balanceren halverwege pijn en extase. Zijn koortsdromen zijn verbeeld tegen de achtergrond van het decor opflitsende impressies van Isolde die staan voor de hallucinaties waaraan hij ten prooi is. Young staat voor een uitputtende derde acte zijn mannetje. Hij zingt dramatisch, dan weer lyrisch. Fantastisch!

De goed zingende en acterende protagonisten Melot, Kurwenal kwamen in een gevecht om het leven in het bijzijn van Brangäne, uitstekend vertolkt door  Christa Mayer. Van een romantische dood was bij hen geen sprake. Dat lag wat anders bij Tristan und Isolde die bijna direct na elkaar hun wens om in liefde te sterven in vervulling zagen gaan. De muziek sprak voor zich. Het dissonante Tristanakkoord vond in haar oplossende consonanten en het ‘Mild und leise’ van Isolde de vervulling van een door hen gewenste paradijselijke toestand.

Christian Thielemann, ster van de voorstelling

Wanneer men in een opera over een ster spreekt betreft het meestal een zanger die een voortreffelijke, uitzonderlijke  prestatie neerzet. In dit geval gaat mijn bewondering in hoge mate uit naar Christian Thielemann die het orkest van de Bayreuther Festspiele leidde. Hij stond er borg dat de muzikale magie van het werk geen moment verloren ging.  De partituur van de muziek in deze symfonisch aandoende opera biedt tal van momenten die de moeite waard zijn om je te herinneren. Denk aan het zogenaamde dissonante Tristanmotief waarmee de opera begint en dat een metafoor is voor de fundamentele stemming van dit muzikale drama. Kwelling, onzekerheid en miscommunicatie. Het orkest speelde een evenwaardige rol als de zangers. Zij maakten deel uit van een werk waarin het oneindige verlangen naar een eeuwige liefde en de dood centraal staat en waarin niet alleen Tristan und Isolde zich in een paradijselijk toestand wanen, maar waarin ik me kan voorstellen dat de toeschouwers dat ook ervoeren. Teksten die bij tederheid en bij verraad en ontrouw passen, wisselen zich af als eb en vloed zodat Thielemans dynamiek met zijn afwisselende tempi volstrekt natuurlijk overkomt.

Tenslotte: Luister enige tijd nadat u het werk geheel hebt gehoord nog eens naar de Liebestod van Isolde  en naar het orkestrale aandeel daarvan in deze aria. U zult het nooit meer vergeten!

De opname uit 2015 vindt u op YouTube en is afkomstig van de Bayreuther Festspiele.

Read Full Post »